«Οι κατακτητές έχουν αναγνωρίσει τον πολιτισμό, την εκπαίδευση και την ανθρωπότητα ως εχθρούς τους» έχει πει ο πρόεδρος της Ουκρανίας Β. Ζελένσκι, ύστερα από πολλές καταστροφές λόγω του πολέμου. Λίγες μέρες μετά, ο υπουργός Πολιτισμού της Ουκρανίας Oleksandr Tkachenko έγραψε στο Facebook: «Οι συνεχείς βομβαρδισμοί, και η ρίψη ρουκετών είχαν ως αποτέλεσμα την καταστροφή 21 εθνικών μνημείων, 88 τοπικών μνημείων και επτά τοποθεσιών πολιτιστικής κληρονομιάς που ανακαλύφθηκαν πρόσφατα». Πρόσθεσε ότι η Ουκρανία «εργάζεται ήδη με διεθνείς εταίρους σε ένα σχέδιο αποκατάστασης της πολιτιστικής μας κληρονομιάς».
Πράγματι, οι Ρώσοι κατακτητές, όπως λέει ο Ζελένσκι, έχουν αναγνωρίσει τον ουκρανικό πολιτισμό ως εχθρό; Την παραμονή της εισβολής, ο Ρώσος Πρόεδρος Βλαντιμίρ Πούτιν είπε σε τηλεοπτική ομιλία του ότι η Ουκρανία δεν είχε ποτέ «πραγματικό κράτος» και ότι η γειτονική χώρα της Ρωσίας, ανεξάρτητη από το 1991, ήταν αναπόσπαστο μέρος της «ιδίας ιστορίας, πολιτισμού και πολιτισμού της χώρας του».
Καταστρέφονται, λοιπόν, ουκρανικά μνημεία πολιτιστικής κληρονομιάς και ιστορικά αντικείμενα ως παράπλευρες ζημιές εν μέσω του χάους του πολέμου; Αυτό, όλο και περισσότερο, είναι το πιο πιεστικό ερώτημα για τους επαγγελματίες των μουσείων και της πολιτιστικής κληρονομιάς ανά τον κόσμο, καθώς εργάζονται για να βοηθήσουν τους Ουκρανούς συναδέλφους τους εν μέσω πολέμου.
Το Υπουργείο Πολιτισμού και Πολιτικής Πληροφόρησης της χώρας λέει ότι οι Ρώσοι κατακτητές προσπαθούν να αρνηθούν στον ουκρανικό λαό τα μέρη που του παρέχουν συλλογική μνήμη και κοινή ιστορία. Στις 9 Ιουνίου, το υπουργείο ανέφερε ότι 389 μνημεία πολιτιστικής κληρονομιάς έχουν καταστραφεί ή υποστεί ζημιές από τότε που άρχισε η εισβολή.
Χάρκοβο και Μαριούπολη
Σύμφωνα με την The Art Newspaper, Από τις 30 Μαΐου, ο Εκπαιδευτικός, Επιστημονικός και Πολιτιστικός Οργανισμός των Ηνωμένων Εθνών (UNESCO) επαλήθευσε ζημιές σε 139 πολιτιστικούς χώρους, συμπεριλαμβανομένων 62 θρησκευτικών χώρων, 12 μουσείων, 26 ιστορικών κτηρίων, 17 κτιρίων αφιερωμένων σε πολιτιστικές δραστηριότητες, 15 μνημείων και επτά βιβλιοθηκών. Η εξέταση συνεχίζεται.
Μια αναφορά, εν τω μεταξύ, από διεθνείς νομικούς και ειδικούς στη γενοκτονία που εκδόθηκε στις 26 Μαΐου από το New Lines Institute for Strategy and Policy και το Raoul Wallenberg Centre for Human Rights καταλήγει στο συμπέρασμα ότι υπάρχει «πολύ σοβαρός κίνδυνος γενοκτονίας» στην Ουκρανία, αναφέροντας την «καταστροφή πολιτιστικών και ιερών χώρων» ως δείκτη.
Το Χάρκοβο, η δεύτερη μεγαλύτερη πόλη της χώρας και ένα σημαντικό πολιτιστικό κέντρο, έχει πληγεί περισσότερο, σύμφωνα με την ουκρανική κυβέρνηση. Οι πληγείσες περιοχές ανέρχονται σε 94 στη γύρω περιοχή, εκ των οποίων οι 78 στην πόλη.
Η Μαριούπολη, στην Αζοφική Θάλασσα, κάποτε ελληνική αποικία, είναι η δεύτερη περισσότερο πληγείσα, με 52 κατεστραμμένες τοποθεσίες στην πόλη από συνολικά 72 στη γύρω περιοχή του Ντονέτσκ, σύμφωνα με τη διεύθυνση πολιτιστικής κληρονομιάς του υπουργείου.
Πηγές της ουκρανικής κυβέρνησης θεωρούν ότι οι θρησκευτικοί και ιεροί τόποι στοχοποιούνται πάνω απ' όλα. Η Λαύρα της Αγίας Κοιμήσεως Σβιατοχίρσκ, ένα ιστορικό μοναστήρι υπό τη δικαιοδοσία της Ουκρανικής Ορθόδοξης Εκκλησίας του Πατριαρχείου Μόσχας, υπέστη ζημιές τον Μάρτιο και ξανά από ρωσικούς βομβαρδισμούς στις αρχές αυτού του μήνα. Ο Άγιος Γεώργιος Σκήτης, ένα βοηθητικό κτίριο που συνδέεται με το μοναστήρι, καταστράφηκε, σύμφωνα με ανάρτηση στο Facebook του Γιούρι Κοτσεβένκο, Ουκρανού αξιωματικού. Η είδηση επιβεβαιώθηκε από ειδησεογραφική ιστοσελίδα που συνδέεται με τη Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία. Σε ένα βίντεο που δείχνει τα ερείπια, ο Kochevenko είπε ότι είχαν καταστραφεί σκόπιμα.
Κορυφαίοι Ουκρανοί ακαδημαϊκοί αποδοκίμασαν επίσης μια αεροπορική επιδρομή στις 7 Μαΐου που κατέστρεψε το Εθνικό Λογοτεχνικό και Μνημειακό Μουσείο του Hryhorii Skovoroda. Το μουσείο πήρε το όνομά του από τον φιλόσοφο και ποιητή του 18ου αιώνα, ο οποίος τιμάται ως εθνικό σύμβολο. Κάηκε και το αρχοντικό όπου έζησε και εργάστηκε στο τέλος της ζωής του, αν και η συλλογή του είχε μεταφερθεί εκ των προτέρων.
Ο αριθμός των επιθέσεων κατά πολιτιστικών χώρων σε συνδυασμό με επίσημες ρωσικές δηλώσεις που αρνούνται την ουκρανική εθνικότητα έχει τροφοδοτήσει τη συζήτηση για μια πολιτιστική γενοκτονία από τη Ρωσία ως αποικιακή δύναμη. Η Julia Musakovska, Ουκρανή ποιήτρια και μεταφράστρια έγραψε σε μια ανάρτηση στο Facebook μετά το χτύπημα του μουσείου Skovoroda ότι «προφανώς, ο στόχος του εχθρού είναι να διαγράψει την ουκρανική εθνική ταυτότητα και τον πολιτισμό καταστρέφοντας εντελώς την κληρονομιά μας».
Συντονισμένες αξιολογήσεις
«Προσπαθούμε να συλλέξουμε πληροφορίες και να τις ελέγξουμε», λέει η Sophie Delepierre, επικεφαλής του τμήματος προστασίας της πολιτιστικής κληρονομιάς στο Διεθνές Συμβούλιο Μουσείων (ICOM) στο The Art Newspaper. «Η διεθνής κοινότητα αναλαμβάνει συντονισμένη δράση ώστε να καταπολεμήσει την καταστροφή της κληρονομιάς», τονίζει. «Υπάρχουν πολλοί παράγοντες πέρα από την κοινότητα των μουσείων—Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Τελωνείων, η συνοριακή αστυνομία, η Ιντερπόλ, η UNESCO. Αλλά πρέπει να βρούμε τον σωστό τρόπο να πολεμήσουμε και πρέπει να πολεμήσουμε μαζί».
Η UNESCO, το ICOM και θυγατρικές οργανώσεις όπως η Διεθνής Συμμαχία για την Προστασία της Κληρονομιάς σε Περιοχές Σύγκρουσης (Aliph) και η Πρωτοβουλία Έκτακτης Ανάγκης Διάσωσης Heritage (Heri), αναπτύσσουν επί του παρόντος έναν μηχανισμό για την ανεξάρτητη αξιολόγηση και οργάνωση αυτής της μάζας δεδομένων, λειτουργώντας σύμφωνα με η Σύμβαση της Χάγης του 1954 για την Προστασία της Πολιτιστικής Περιουσίας σε περίπτωση ένοπλης σύγκρουσης.
Στις ΗΠΑ, το Εργαστήριο Παρακολούθησης Πολιτιστικής Κληρονομιάς (CHML), μέρος του Μουσείου Φυσικής Ιστορίας της Βιρτζίνια στο Μάρτινσβιλ, εργάζεται σε συνεργασία με την Πρωτοβουλία Πολιτιστικής Διάσωσης Smithsonian. Εκεί, μια ομάδα ιστορικών, φυσιολόγων και αρχαιολόγων συγκεντρώνει στοιχεία με «γεωχωρικά» μέσα τη στενή παρακολούθηση των δορυφορικών εικόνων, την τηλεπισκόπηση και των μέσων και πλάνων ανοιχτού κώδικα. Μια περίληψη επιπτώσεων που κυκλοφόρησε τον Μάιο χρησίμευσε για να καταγράψει το μέγεθος της εργασίας για όσους βρίσκονται εκτός Ουκρανίας. Το CHML έχει βρει στοιχεία για 458 κατεστραμμένους πολιτιστικούς χώρους. «Τα μνημεία και οι χώροι λατρείας» έχουν υποστεί δυσανάλογη ζημιά, σημειώνεται.
«Παρακολουθούμε πάνω από 28.000 πολιτιστικούς χώρους και αντικείμενα σε όλη την Ουκρανία», δήλωσε ο Hayden Bassett, Διευθυντής της CHML, σε συνέντευξή του. «Η προσέγγισή μας, μας επιτρέπει να εντοπίζουμε πιθανές επιπτώσεις κάθε 48 ώρες, κάτι που είναι η άμεση ανάγκη σε αυτή τη φάση της σύγκρουσης».
Αλλά η μακρινή δουλειά που κάνει η CHML πρέπει να συμπληρώνεται από μια σειρά από επίγειους πόρους, λέει ο Bassett.
«Χρειαζόμαστε περισσότερα από δορυφορικές εικόνες και μόνο», λέει. «Χρειαζόμαστε τοπικούς εταίρους για τη διεξαγωγή ειδικών επιθεωρήσεων, δομικών εκτιμήσεων και αξιολογήσεων συλλογών. Διαφορετικά, η ζημιά μπορεί να παραμείνει απαρατήρητη για χρόνια. Αυτό είναι το είδος της έρευνας που χρειαζόμαστε από επαγγελματίες της κληρονομιάς σε όλο τον τομέα τους επόμενους μήνες και χρόνια».
Μόλις διαπιστωθούν επαληθευμένα στοιχεία, ο συνασπισμός τα στέλνει στο Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο.
Η ουκρανική κυβέρνηση σχεδιάζει να χρησιμοποιήσει αυτές τις πληροφορίες ως αποδεικτικά στοιχεία για να καταδικάσει τη Ρωσία για εγκλήματα πολέμου. Τα δεδομένα θα χρησιμοποιηθούν «για την ποινική δίωξη όσων εμπλέκονται σε εγκλήματα σύμφωνα με το ουκρανικό δίκαιο στο Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο της Χάγης και σε ειδικό δικαστήριο μετά τη σύστασή του», σύμφωνα με δήλωση στον ιστότοπο.
Βοήθεια από την UNESCO
Η UNESCO θα παράσχει οικονομική υποστήριξη σε Ουκρανούς καλλιτέχνες για να υποστηρίξει τη συνέχιση της καλλιτεχνικής δημιουργίας και την πρόσβαση στην πολιτιστική ζωή, στο πλαίσιο ενός πιλοτικού προγράμματος που ξεκίνησε ο Οργανισμός σε συνεργασία με την Ουκρανική ΜΚΟ Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης (MOCA). Η ανακοίνωση έγινε χθες στο Παρίσι, έδρα του διεθνούς Οργανισμού.
«Ο πόλεμος στην Ουκρανία οδήγησε στην ξαφνική αναστολή της συνήθους πολιτιστικής ζωής στην Ουκρανία: Οι περισσότεροι καλλιτέχνες έχασαν τη ροή εσόδων τους, ενώ οι συλλογές έργων τέχνης απειλούνται. Αυτή η κατάσταση επηρεάζει σοβαρά την πολιτιστική πολυμορφία, η οποία προωθείται από τη Σύμβαση της UNESCO του 2005 για την προστασία και την προώθηση της ποικιλομορφίας των πολιτιστικών εκφράσεων» αναφέρεται.
«Η προστασία και η προώθηση των καλλιτεχνών και των επαγγελματιών του πολιτισμού είναι μια βασική αποστολή της UNESCO, με αυξανόμενη επείγουσα ανάγκη στο πλαίσιο των ένοπλων συγκρούσεων. Μέσα από το ταλέντο και τη δημιουργικότητά τους, οι καλλιτέχνες έχουν τη δύναμη να διατηρούν διάλογο και κοινωνικούς δεσμούς στις πιο δύσκολες στιγμές. Βοηθούν να δημιουργηθεί το έδαφος για την ανασυγκρότηση των κοινωνιών», λέει η Audrey Azoulay, Γενική Διευθύντρια της UNESCO.
Επιχορηγήσεις για έργα τέχνης
Ως απάντηση σε αυτήν την κατάσταση, η UNESCO εγκαινιάζει ένα πιλοτικό πρόγραμμα «υποστήριξης της συνέχισης της καλλιτεχνικής δημιουργίας και της πρόσβασης στην πολιτιστική ζωή στην Ουκρανία» σε συνεργασία με τη ΜΚΟ MOCA, τον κορυφαίο φορέα του Ουκρανικού Ταμείου Επείγουσας Τέχνης (που δημιουργήθηκε σε συνεργασία με τα μέσα μαζικής ενημέρωσης Zaborona, Το γυμνό δωμάτιο και το μουσειακό συγκρότημα Mystetskyi Arsenal). Έχει ήδη προικιστεί με 100.000 $ από την UNESCO, θα παρέχει επιχορηγήσεις σε καλλιτέχνες για να υποστηρίξει το δημιουργικό τους έργο και να διασφαλίσει ότι ο πληθυσμός θα συνεχίσει να έχει πρόσβαση στον πολιτισμό.
Το πρόγραμμα συμπληρώνει το φάσμα των έκτακτων μέτρων που έχει ήδη εφαρμόσει η UNESCO από την αρχή του πολέμου για τη διαφύλαξη της υλικής και άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς, την προστασία των συλλογών μουσείων και την καταπολέμηση της παράνομης διακίνησης πολιτιστικών αγαθών.
