«Ας μαζέψουμε σε γυάλα τους σκορπιούς, πριν μετατρέψουν τον κόσμο μας σε έρημο». Είναι ο τίτλος που βάζει στη δική μας σκληρή εποχή. Και με αφετηρία την Ουκρανία, τον πόλεμο, την απειλή, η Ελένη Στασινού μιλώντας μας στο Liberal.gr θα επισημάνει: «Πρωτίστως οι “σταθερές μας”, αποδεικνύονται ασταθείς. Θεωρήσαμε τα πάντα “αποκτητέα”, “αιώνια”, “εκμεταλλεύσιμα”. Νοιώσαμε Υπέρ (υπέροχοι-υπέρογκοι-υπέρτεροι -υπέρμετροι). Αφεθήκαμε να παρασυρθούμε χωρίς να διδαχτούμε από την κυκλική πορεία της Ιστορίας.
Αγνοήσαμε τις μαθηματικές-στατιστικές εκτιμήσεις των δεδομένων ότι κάθε τόσα χρόνια [80-100] αναλογεί σχεδόν σε κάθε γενιά ένα κραχ- ένας πόλεμος, ένας σεισμός, μια θεομηνία). Δεν εμποδίσαμε κατά το μικρό μας ποσοστό συμμετοχής - που σαν αθροιστεί γίνεται παγκόσμιο και τεράστιο- τίποτε από όσα γινόταν να εμποδιστεί».
Φιλοσοφημένη αλλά και ρεαλίστρια, σκωπτική και αυτοσαρκαστική, με αφορμή το καινούργιο βιβλίο της που κυκλοφόρησε και πάλι από τον Γκοβόστη «Ο οδηγός που άφησε το τρένο στη μέση του πουθενά», θα μας επισημάνει τα σκληρά προφανή:
«Δεν πιστεύω πως περιμένουμε από τον άλλον κάτι άλλο, παρά αυτό ακριβώς που λείπει από μας. Οπότε οφείλουμε να ρωτήσουμε τι περιμένουμε από τον εαυτό μας που δεν μας το έδωσε. Ο Άλλος είναι το πρόσχημα, που χρησιμοποιούμε ώστε να είναι ευκολότερο να μεταθέσουμε σε αυτόν την δική μας ανεπάρκεια».
Αναγνωρίζοντας σε εκείνη την ίδια ακόμα και αυτή την υπογείως, διαρκώς αλληλλοτροφοδοτούμενη φύση της γραφής: «Προσωπικά γράφω όπως ακριβώς έζησα και εξακολουθώ να ζω. Και με ελλείψεις και με πλεονάσματα. Σαν συρρικνώνομαι από στερήσεις παντός είδους (θανάτους - χαμούς φίλων- ασυνεννοησίες με αγαπημένους - αναβολές σχεδίων - ακυρώσεις ονείρων) τότε, γίνομαι άφθονη στα γραπτά. Προσφέρω μαγικό ρεαλισμό, παραμύθια, υπέρβαση. Με τον τρόπο αυτό παρέχω μα και αυτοτροφοδοτούμαι. Στην περίπτωση που νοιώθω ευθαλής, έχω σκληρή ρεαλιστική γραφή, περιγραφές πολλές φορές “οικτρές το ιδείν” που λέγαμε κάποτε, εφόσον τότε είμαι προστατευμένη από την επάρκειά μου.»
Ξεκλειδώνοντας ταυτοχρόνως και τον μαγικό ρεαλισμό που αφθονεί, όσον αφορά το καινούργιο βιβλίο της, στη γραφή:
-Κυρία Στασινού, να ξεκινήσουμε αποκωδικοποιώντας τον παράξενο τίτλο; «Ο οδηγός που άφησε το τρένο στη μέση του πουθενά»….
Πιστεύω πως ο τίτλος του βιβλίου, αποτελεί το μόνο σημείο που δεν χρειάζεται αποκωδικοποίηση. Η είδηση ήταν ακριβώς «οδηγός εγκατέλειψε το τραίνο του, στην μέση ερήμου, με πληθώρα επιβατών, και χάθηκε». Από εκεί και μετά θα μπορούσε να χρειάζεται αποκωδικοποίηση -και πάλι αναλόγως του αποδέκτη-αναγνώστη - η ανίχνευση του δημιουργού για το που-πως και γιατί συνέβη ό,τι συνέβη (το αν π.χ. κοιμήθηκε με τους σκορπιούς της ερήμου, αν πέθανε από το δηλητήριό τους, αν ακούσανε τα μυστικά του, αν επέστρεψε ποτέ κ.λ.π).
Προσωπικά θα έλεγα πως ίσως έπαιρνε περαιτέρω ερμηνείας η φράση «στην μέση του πουθενά» Θα μπορούσαμε ας πούμε να το ερμηνεύσουμε ως ένα είδος «σπηλαίου» ωσάν το σπήλαιο του Σωκράτη, που όντας με τον βαθύ του εαυτό σε αρμονία απόλυτη, μπορούσε να αντισταθεί στις εξωγενείς «γήινες» επιρροές (επισκέψεις φίλων με προσφορές και προτάσεις).
-Ο μαγικός ρεαλισμός, κυρία Στασινού, συνάδει με το παράλογο της εποχής; Μόνο υπερβατικά θα την «βγάλουμε καθαρή» στην περίοδο του ασύλληπτου ρεαλισμού;
Το παράλογο της εποχής καθώς λέτε, είναι αποτέλεσμα μανιακών ηγετών, εγωπαθών συμβουλατόρων, ανόητων οπαδών κι ενός πλήθους απαίδευτου και γι’ αυτό χειραγωγήσιμου. Όλο τούτο δεν θα αλλάξει από την μια μέρα στην άλλη εφόσον είναι αποτέλεσμα αιώνων. Αν δεν εκ-παιδευτεί το άτομο στην ανθρώπινη μοιρασιά, στην φιλαλληλία, στο όραμα της κοινής ωφέλειας, αν οι ηγέτες δεν πάψουν να εντρυφούν στα εγχειρίδια του πως υποτάσσεις και επιβάλλεσαι στον λαό, πως διεξάγεις έναν πόλεμο, πως άγεις και φέρεις τα πλήθη, αν δεν εισχωρήσουν στα άδυτα των Ελλήνων φιλοσόφων, ανακαλύπτοντας πρώτα τον εαυτό τους και καλλιεργώντας τον, δεν υπάρχει περίπτωση να αλλάξει κάτι.
Ακόμα και αν βρισκόταν ο Φωτισμένος ηγέτης, δεν θα προλάβαινε παρά μόνο να αφήσει το δυνατό του ίχνος στην μνήμη των ανθρώπων με τον ταχύ του αφανισμό. Δεν θα αναφερθώ σε πρόσωπα-σύμβολα, όλοι τα γνωρίζουμε.
Σε τέτοιες συνθήκες βεβαίως και έρχεται ο μαγικός ρεαλισμός, που συνάδει με την εποχή και μόνο γιατί δημιουργεί ακόμα ένα ζεύγος αντιθέτων. Τα οποία θα συμβιώνουν, καθώς συμβιώνουν και όλα τα υπόλοιπα - ζεύγη αντιθέτων- μαχόμενα το ένα το άλλο και με καμία ελπίδα νίκης απόλυτης του ενός επι του άλλου.
Το υπερβατικό βέβαια, δεν θα έπρεπε να είναι σανίδα σωτηρίας -αλλά για μεγάλη μερίδα ανθρώπων είναι - καθώς και ο μαγικός ρεαλισμός που δεν δύναται παρά ελάχιστους αιθεροβάμονες, ολιγαρκείς ή φιλοσοφημένους να διασώσει (κι αυτό περιστασιακά εφόσον το μόνιμο και οριστικό είναι «επικίνδυνο»).
Οι λοιποί έχουν ανάγκη από υλική προστασία που από την φύση της είναι τρωτή. Εν κατακλείδι πιστεύω πως η εκπαίδευση και η δράση είναι η λύση, δυο στόχοι που όμως, ακριβώς επειδή είναι αυτοί που θα μπορούσαν να ανατρέψουν τα πάντα, βάλλονται και θα βάλλονται μέχρις αφανισμού. Θυμηθείτε τον στίχο «Το μυαλό είναι ο στόχος».
-«Ένα βιβλίο- παιχνίδι»: Τι σας κάνει να χαρακτηρίζεται ειδικά αυτό εδώ το… ζόρικο θα τολμούσα να πω, βιβλίο, παιχνίδι; Κι τι πρώτο σας έφτασε από αυτό;
Το θεωρώ παιχνίδι γιατί δίνει στον αναγνώστη πολλές εναλλακτικές. Αν θέλει κρατά την παιγνιώδη διάθεση που υπάρχει ως επι το πολύ. Ή μπορεί να κρατήσει τον υφέρποντα σαρκασμό. Αν επιθυμεί μένει στην παραμυθία, άλλως εμβαθύνει μέχρις «οὗ» αντέχει. Ως εκ τούτου θα έλεγα πως μπορεί να είναι ένα παιχνίδι αποτρόπαιου ρεαλισμού, ή μια μαγεία που με γοητευτικό τρόπο μπορεί να αφυπνίσει είτε το μυαλό είτε την καρδιά είτε και το σώμα. Ίσως και όλα ταυτοχρόνως. Να προσθέσω ότι από τα βιβλία μου όλα, είναι το δεύτερο μετά τους «Πιρογιέρηδες του Έρωτα» που ένοιωσα γράφοντάς το -κατά το μεγάλο του μέρος- ανάλαφρα.
-Μας επιλέγουν οι ιστορίες μας ή τις επιλέγουμε; Οι ρεαλιστικές συνθήκες της ζωής και της ζωής μας παίζουν σημαντικό ρόλο;
Συμβαίνουν και τα δυο. Μόνο που πολλές φορές τα όρια του «επιλέγω» και του «με επιλέγει» είναι ασαφή. Στην προκειμένη περίπτωση η είδηση για τον Ινδό οδηγό, με έφτασε και στην συνέχεια την επέλεξα. Ποιος έχει το βάρος του αποτελέσματος. Χιλιάδες ειδήσεις μας βομβαρδίζουν. Αυτή όμως «μου κάθισε». Ίσως είναι ένα συνδυασμός καλού σπόρου, κατάλληλου εδάφους και σωστής εποχής.
Όσο για τις ρεαλιστικές συνθήκες της ζωής και της ζωής μας, φυσικά παίζουν σημαντικό ρόλο. Και πως θα μπορούσε να είναι διαφορετικά. Το θέμα είναι κατά πόσον επιτρέπουμε σε αυτές τις συνθήκες -εφόσον είναι δύσκολες - να δράσουν και με ποιον τρόπο, στον ψυχισμό μας, αφού αυτός εν τέλει είναι που σωματοποιεί τα άλγη μας. Με ποιον τρόπο δηλαδή μπορούμε και θέλουμε αναπαράγοντάς τες νοητικά να τις μεταπλάσουμε σε κάτι θετικό. Δηλαδή σε έργο (δράση η αντίδραση).
-Δηλαδή εσείς αισθάνεσθε ο οδηγός που αφήνει το τρένο, ή το επιβατικό του κοινό;
Είμαι ο παρατηρητής όλων θα έλεγα. Προσεκτικός και σεβαστικός που επιθυμεί να διαβάσει τα «μέσα». Ο παντόπτης που λένε, έστω αν δεν είμαι σαν παρατηρήτρια και πολύ αντικειμενική. Εμμένω στον ήρωα. Αυτή η διαφυγή του αποτέλεσε μια τέτοια πράξη άκριτου ηρωισμού (η άκριτης απελπισίας) που μόνο θαυμασμό και δέος μου προκάλεσε.
-Θα ήταν δράμα, λέτε, αν δεν το έσωζε η επανάσταση, η παιδικότητα και ο έρωτας, το ψέμα ή η αλήθεια μας σώζει; Η πραγματικότητα ή η φαντασία μας; Ή όλα αυτά, εντέλει, είναι το ίδιο και όλα είναι θέμα οπτικής;
Κάθε θέμα αναλόγως ποιος και πως θα το επεξεργαστεί μπορεί να γίνει το ένα η το άλλο. Απλώς είναι θέμα «ύφους». Κι εδώ, όπως και στην ζωή, η παιδικότητα με την αθωότητά της είναι που το μπολιάζει ένα είδος «φρεσκάδας», ο έρωτας που προσφέρει την μελλοντική ματιά, η αντίσταση-επανάσταση, προσφέρει την δυνατότητα της διαφυγής από τελματώδεις καταστάσεις που τους έριξαν οι επιλογές οι δικές τους ή και των άλλων.
Αν χρησιμοποιήσουμε και εμείς ανάλογες συμπεριφορές σε διάφορες καταστάσεις, πιθανόν να διασωθούμε. Και ναι συμφωνώ με το τελευταίο σκέλος της ερώτησης. Διότι αν θελήσουμε να κοιτάξουμε το όλον θέμα από απόσταση, θα δούμε πως όλα ανάγονται στην σφαίρα «ανθρώπινη συμπεριφορά σε ακραίες καταστάσεις» και αν πλησιάσουμε θα διακρίνουμε τις υπο-κατηγορίες, δηλαδή αυτό που λέτε «διαφορές δράσης, αναλόγως της οπτικής ματιάς-ικανότητας».
-Κυρία Στασινού, από πλεόνασμα γράφουμε ή από έλλειψη;
Τώρα θα παίξω τον δικηγόρο του παραλόγου. Όλοι λένε πως η γραφή καθώς και όλες οι τέχνες κρύβουν τα πλέον δυστυχή πλάσματα. Δεν αντιλέγω πως υπάρχουν και υπήρξαν τρανταχτές «δυστυχίες» και «καταστροφές» σε πάρα πολλούς που ασχολήθηκαν με την τέχνη. Το θέμα είναι γιατί δεν διατρανώθηκαν οι στιγμές ευτυχίας που έζησαν, γιατί έμειναν οι παρατηρητές σε ένα τέλος «φανταχτερό» όσο και τραγικό;
Γιατί δεν «βγήκαν έξω» οι στιγμές που τα πρόσωπα αυτά άγγιξαν ουρανό, που γεύτηκαν όσα δεν βάζει ο νους ο κοινός ανθρώπου, οι στιγμές της ευτυχισμένης τους δημιουργίας; Φαντάζομαι πως το δράμα είναι που μετατρέπει τον «άπιαστο» καλλιτέχνη σε «θνητό» που τον κάνει «έναν από εμάς» κι έτσι πλέον αδύναμος και προσεγγίσιμος, γίνεται και κατανοητός και συγχωρητέος για τυχόν «ατασθαλίες.
Προσωπικά γράφω όπως ακριβώς έζησα και εξακολουθώ να ζω. Και με ελλείψεις και με πλεονάσματα. Σαν συρρικνώνομαι από στερήσεις παντός είδους (θανάτους - χαμούς φίλων- ασυνεννοησίες με αγαπημένους - αναβολές σχεδίων - ακυρώσεις ονείρων) τότε, γίνομαι άφθονη στα γραπτά. Προσφέρω μαγικό ρεαλισμό, παραμύθια, υπέρβαση. Με τον τρόπο αυτό παρέχω μα και αυτοτροφοδοτούμαι. Στην περίπτωση που νοιώθω ευθαλής, έχω σκληρή ρεαλιστική γραφή, περιγραφές πολλές φορές «οικτρές το ιδείν» που λέγαμε κάποτε, εφόσον τότε είμαι προστατευμένη από την επάρκειά μου.
-Η κρίση πρώτα, η πανδημία μετά, ο πόλεμος στην Ουκρανία τώρα, όλες οι σταθερές μας εξαφανίζονται μια - μια. Τι αντίκτυπο έχει ο πραγματικός κόσμος στη λογοτεχνία και στην ψυχή μας;
Πρωτίστως οι «σταθερές μας», αποδεικνύονται ασταθείς. Θεωρήσαμε τα πάντα «αποκτητέα» «αιώνια» «εκμεταλλεύσιμα». Νοιώσαμε Υπερ (υπέροχοι-υπέρογκοι-υπέρτεροι -υπέρμετροι). Αφεθήκαμε να παρασυρθούμε χωρίς να διδαχτούμε από την κυκλική πορεία της Ιστορίας. Αγνοήσαμε τις μαθηματικές-στατιστικές εκτιμήσεις των δεδομένων (κοινωνικών πολιτικών-ανθρωπιστικών-οικολογικών π.χ. ότι κάθε τόσα χρόνια [80-100] αναλογεί σχεδόν σε κάθε γενιά ένα κραχ- ένας πόλεμος, ένας σεισμός, μια θεομηνία). Δεν εμποδίσαμε κατά το μικρό μας ποσοστό συμμετοχής - που σαν αθροιστεί γίνεται παγκόσμιο και τεράστιο- τίποτε από όσα γινόταν να εμποδιστεί. Και αίφνης, μένουμε έκπληκτοι! Κι εγώ με την σειρά μου, εκπλήσσομαι με την καθολική αυτή έκπληξη.
Διότι - θα πω το κοινότοπο - με τα ίδια επαναλαμβανόμενα δεδομένα δεν είναι δυνατόν να επέλθουν διαφορετικά αποτελέσματα. Που εν τέλει μεταφράζεται ακολούθως: Ο κόσμος πάντα θα αιφνιδιάζεται -και κακώς- η λογοτεχνία θα εξακολουθεί να αντλεί θέματα και από τις κρίσεις - και καλώς - όσο για τον ψυχισμό του ανθρώπου θα επηρεάζεται όσο του επιτρέπει ο ίδιος ο άνθρωπος, πράγμα που εξαρτάται κατά πολύ από την προσωπική του εκ-παίδευση.
-Και πώς εξηγείται ξαφνικά η τόση ενδοοικογενειακή βία: συζυγοκτονίες, η νέα μόδα, γονείς σκοτώνουν παιδιά, παιδιά τους γονείς… τι περιμένουμε από τον άλλον που δεν μας το δίνει η ζωή;
Δεν πιστεύω πως περιμένουμε από τον άλλον κάτι άλλο, παρά αυτό ακριβώς που λείπει από μας. Οπότε οφείλουμε να ρωτήσουμε τι περιμένουμε από τον εαυτό μας που δεν μας το έδωσε. Ο Άλλος είναι το πρόσχημα, που χρησιμοποιούμε ώστε να είναι ευκολότερο να μεταθέσουμε σε αυτόν την δική μας ανεπάρκεια.
-Εσάς προσωπικά, τι σας τρόμαξε πιο πολύ; Και τι απ’ αυτά θα μπορούσε να είναι ταυτοχρόνως και το λογοτεχνικό σας αντικείμενο;
Δεν με τρομάζουν τα γεγονότα. Με αιφνιδιάζουν για λίγο. Το σημείο όμως στο οποίο περισσότερο στέκομαι, είναι η ευκολία των ανθρώπων να κρίνουν, να συμπεράνουν, να δικάσουν και να καταδικάζουν, ως αυτόπτες ή ως αυθεντίες. Τούτο το χαρακτηριστικό πιστεύω αποτελεί και το βασικό εμπόδιο της γνώσης και επίγνωσης του εαυτού μας.
Κάτι που αν το διαθέταμε θα είχαμε την δυνατότητα -ίσως- της κατάκτησης ουσιαστικής γνώσης, που σχετίζεται με την ύπαρξη μας αλλά και την βασική μας ανθρώπινη αποστολή.
-Η απειλή ενός ενδεχόμενου πολέμου κατά πόσο αλλάζει την λογοτεχνία και την καθημερινή μας ζωή;
Έχω αδελφό που πολέμησε σε πόλεμο που δεν τον αφορούσε καν -στην Κορέα- με τις επακόλουθες μακρόχρονες επιπτώσεις, μα σαν ιδιαίτερος άνθρωπος, το ξεπέρασε και συνέχισε την ζωή του. Κάτι που δεν κατάφερε η πλειονότητα των διασωθέντων. Είμαι ανίκανη όμως, να κάνω αναγωγή της μικρής μου -έμμεσης- εμπειρίας στην τεράστια κλίμακα πολέμου που βλέπω να διαδραματίζεται.
Τα μεγέθη αυτά - σε φρίκη, αγωνία, καταστροφή, απελπισία- δεν τα συλλαμβάνω και έχοντας μείνει στο «Μέτρο πάντων ο άνθρωπος» κρατώ μανάδες και παιδιά, γέροντες και ανήμπορους στην μνήμη μου, όπου τροφοδοτώντας εφιάλτες επιχειρούν να ακυρώσουν κάθε πίστη στον άνθρωπο και κάθε γνώση σχετικά με αυτόν. Και σκέφτομαι πόσο προφητικός υπήρξε ο Λιαντίνης γράφοντας την αποχαιρετιστήρια επιστολή προς την κόρη του* [*1/6/1998] «Να θυμάσαι ότι έρχουνται χαλεποί καιροί για τις νέες γενεές»
Η λογοτεχνία καθώς συμβαίνει από πάντα, θα ωφεληθεί με έργα που θα είναι τιτάνια και με πλήθος άλλων… που δεν θα είναι.
-Κυρία Στασινού, τι ακριβώς λειτουργεί ως παυσίλυπον για σας;
Έχω αντιληφθεί από πάρα πολλά χρόνια την προσκαιρότητά μου ως ύλη. Ίσως φταίει το ότι πέρασα αρκετά από τα παιδικά μου χρόνια σε οικήματα δίπλα σε νεκροταφεία, γεγονός που σε φέρνει αντιμέτωπο με τα μεγάλη μεγέθη ζωής και θανάτου. Ίσως ευθύνεται και ο τρόπος που με μεγάλωσαν, διδάσκοντας με, χιούμορ, ανεκτικότητα, συγχώρια, υπομονή, και παράλληλα το δίκαιο, το ακάματο, το διεκδικητικό, το μαχητικό. Μια παράξενη σύζευξη αντιθέτων, με μένα από κάποιο σημείο και μετά να θέλω να στέκομαι στο σημείο που η παλάντζα ισορροπούσε.
Με κάποιον τρόπο λοιπόν μπορώ να μηδενίζω εμπόδια, να γελοιοποιώ καταστάσεις δυσάρεστες, να αντέχω τα ανθρώπινα δεινά, να υπομένω προσβολές παρατηρώντας τις αντιδράσεις του επιτιθέμενου - ενώ παράλληλα καταγράφω τις δικές μου, ως πρόσωπο που πιθανόν κάποια στιγμή αυτό-λογοκριθεί.
Έχω μια πηγαία διάθεση να αστειεύομαι, να αυτοσαρκάζομαι, να αφανίζω τα «μεγέθη» τα αντικειμενικά των δυσκολιών, πράγμα που μου κρατά την ματιά καθαρή ώστε να βρίσκω λύσεις. Οπότε θα έλεγα πως, το ότι η ζωή είναι τόσο ενδιαφέρουσα από μόνη της και το ότι διαρκεί τόσο… όσο, δίνοντάς μου την επόμενη σπουδαιότερη προοπτική…. αυτό, αποτελεί το προσωπικό μου «παυσίλυπον»
-Θα μπορούσατε να βάλετε τίτλο στο βιβλίο της εποχής;
«Ας μαζέψουμε σε γυάλα τους σκορπιούς, πριν μετατρέψουν τον κόσμο μας σε έρημο».
-Υπάρχει βιβλίο ή βιβλία που κρατούν για σας, απαντήσεις ζωής;
Δεν πιστεύω πως κάποιο βιβλίο δίνει απαντήσεις ζωής. Κάποιος ήρωας όμως μπορεί με τη στάση ζωής του να γίνει πρότυπο μίμησης. Αν σας πω τίνων ηρώων οι ζωές υπήρξαν πρότυπά μου, θα γελάσετε. Εφόσον όλοι τους υπήρξαν αιθεροβάμονες, ιδεαλιστές, και όλοι τους θύματα του εκάστοτε «συστήματος».
