Μεταξύ των σκοπών και της λειτουργίας των μουσείων η διατήρηση της μνήμης. Tρόπον τινά, ορισμένα μουσεία – βάσει του χαρακτηρισμού τους ως ιστορικά– μπορεί να ιδωθούν ως θεματοφύλακες της μνήμης. Αναφέρομαι στο Εβραϊκό Μουσείο Θεσσαλονίκης, σκοπός του οποίου είναι η συγκέντρωση τεκμηρίων και κειμηλίων που δεν καταστράφηκαν στο Ολοκαύτωμα, η διατήρηση της μνήμης των θυμάτων και η έρευνα για την υπερδισχιλιετή παρουσία των Εβραίων στη Θεσσαλονίκη. Εστιάζω σε ένα έργο που παρουσιάζεται στο μουσείο, εκείνο του Ομότιμου Καθηγητή Σχολής Καλών Τεχνών Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, Ξενή Σαχίνη (γενν. 1954), με τίτλο «Μνήμη και νέμεσις», ανακαλώντας το από την τελευταία επίσκεψή μου στο μουσείο.
Αποτελούμενο από ξύλινα κουτιά – κιβώτια μνήμης τα οποία βρίσκονται στους χώρους του μουσείου, το εν λόγω έργο του Σαχίνη είναι αφιερωμένο στη μνήμη των Θυμάτων του Ολοκαυτώματος της Θεσσαλονίκης. Καθένα από τα κουτιά έχει στο εσωτερικό του και κάτι διαφορετικό – μεταξύ άλλων, συρματόπλεγμα, γυαλιά οράσεως, κρύσταλλα, παραπέμποντας στα στρατόπεδα συγκέντρωσης και τη Νύχτα των Κρυστάλλων.
Από την έκθεση του Ξένη Σαχίνη στο Εβραϊκό Μουσείο Θεσσαλονίκης. Πηγή φωτ.: Facebook/ Jewish Museum of Thessaloniki
Σε ένα από τα ανοικτά κουτιά διακρίνω το αστέρι του Δαυίδ και στην κορυφή του κουτιού διαβάζω την ακόλουθη σημείωση: «Διαθήκη. Είμαι το θύμα, ένα από τα 6.000.000 θύματα. Είχα κι εγώ πάντα όνομα. Είχα κι εγώ πάντα οικογένεια. Διαβάτη να μας θυμάσαι. Μέμνησο ημών ες αεί».
Επίκειται η μνήμη για να μην επέλθει η λήθη, ότι απέμεινε από τα θύματα του Ολοκαυτώματος είναι τα ονόματά τους, τα αμέτρητα γυαλιά οράσεως, τα ζεύγη παπουτσιών, η στολή εργασίας τους, οι τούφες μαλλιών – όλα τους στοιβαγμένα στα στρατόπεδα συγκέντρωσης, όπως στοιβάζονταν τα σώματά τους σε βαγόνια τρένων δίχως επιστροφή με δήμιο τον μηχανοδηγό.
Στοιβαγμένο στο συλλογικό ασυνείδητο, το τραύμα του Ολοκαυτώματος παραμένει ανεπούλωτο, διότι, όπως σημειώνει ο Κωνσταντίνος Χαροκόπος, «Το Ολοκαύτωμα δεν αφορά μόνο τους Εβραίους. Μας αφορά όλους».
Πηγή φωτ.: Shutterstock
«Η μεγαλύτερη και πολυτιμότερη κληρονομιά του ανθρώπινου γένους είναι η μνήμη. Είναι η επένδυση του ήθους στο χρόνο. Κάποιες φορές είναι πολύ βαριά και τότε ακριβώς είναι που μας διδάσκει το σεβασμό στις αξίες της ζωής. Λειτουργεί και ως Νέμεσις ώστε οι ηθικοί αλλά και οι φυσικοί αυτουργοί των εγκλημάτων να μένουν για πάντα ως παραδείγματα προς αποφυγή», αναφέρει, μεταξύ άλλων, ο Ξένης Σαχίνης στο σημείωμά του για το έργο του που εκτίθεται στο Εβραϊκό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Και συμπληρώνει: «Στο ερώτημα, πώς ορίζει κανείς την έννοια μνήμης και κατ’ επέκταση του Φυλακίου της Μνήμης θα τολμήσω να δώσω μια απάντηση. Μνήμη είναι, για μένα, η εγκεφαλική λειτουργεία η οποία αντικειμενικό στόχο έχει την χρονική αναφορά και προβολή των γεγονότων του παρελθόντος και του παρόντος, ως έννοια, ή εικόνα στο μέλλον. Έτσι, η μνήμη αντιπαλεύει την λήθη. Αντιπαλεύει την λήθη ως παράγωγο της χρονικής φθοράς αλλά την προστατεύει και από την αήθη επίθεση της κατευθυνόμενης λήθης που προσπαθεί να αλλοιώσει το γεγονός ή ακόμα να θεωρήσει ότι δεν συνέβη ποτέ.
Προσπαθώντας, λοιπόν, να προστατέψω αυτήν την πολύτιμη εγκεφαλική και κατ’ επέκταση ψυχική πληρότητα, δημιουργώ ασφαλείς χώρους όπου μπορεί να φυλάσσεται η Μνήμη, ως οπτική ενέργεια, (αφού εκφραζόμαστε εικαστικά) και οι ιδιαίτερες οπτικές αναφορές στα γεγονότα που σηματοδοτούν τα σπαράγματα -κτερίσματα για τα αλήστου μνήμης γεγονότα του Ολοκαυτώματος. Η ίδια η Μνήμη τώρα ταυτίζεται με τη Νέμεση, αυτή τη φορά ως φύλακας του μέλλοντος.
Η σειρά των έργων που εκτίθεται στο Μουσείο έχει αντικειμενικό σκοπό να αντιτεθεί στους αρνητές της ύπαρξης του Ολοκαυτώματος όχι περιστασιακά αλλά αντιπαλεύοντας τους αρνητές χρησιμοποιώντας την εικαστική γλώσσα. Ο εικαστικός λόγος λειτουργεί ως θεματοφύλακας της Μνήμης του Ολοκαυτώματος συνολικά, αλλά και ειδικότερα επιλέγει, στην παρούσα περίπτωση, γεγονότα σταθμούς που δηλώνουν την μοναδική φύση του εγκλήματος και συνθέτουν αναλυτικά την έννοια της Γενοκτονίας. Ο καλλιτέχνης, σε καμία περίπτωση, δεν έχει πειστεί για τις δικαιολογίες υπεράσπισης των θυτών στις δίκες που ακολούθησαν το Ολοκαύτωμα και την πολιτική της λήθης που εφαρμόσθηκε στην Ευρώπη. Τέλος, είναι φανερό ότι το δηλητήριο του ρατσισμού και της μισαλλοδοξίας είναι παρόν σε πολλές χώρες Ευρώπης και το αυγό το φιδιού, δυστυχώς, πάλι εκκολάπτεται», καταλήγει ο Ξενής Σαχίνης.
Επεκτείνω τη φράση του για τον «εικαστικό λόγο» που «λειτουργεί ως θεματοφύλακας της Μνήμης του Ολοκαυτώματος». Δημιουργήματα της τέχνης σεβαστά προς το γεγονός συμβάλλουν στη διατήρηση της μνήμης, ενώ, κάθε έργο αποτελεί μία διαφορετική προσλαμβάνουσα στον αντίκτυπο του γεγονότoς. Αδιάψευστοι μάρτυρες της φρίκης παραμένουν οι μαρτυρίες επιζώντων και το αρχειακό υλικό. Κι όταν οι λέξεις αδυνατούν να επικοινωνήσουν το ανείπωτο, τη σκυτάλη παίρνουν οι εικόνες.
Κεντρική φωτ.: Από την έκθεση του Ξένη Σαχίνη στο Εβραϊκό Μουσείο Θεσσαλονίκης. Πηγή φωτ.: Facebook/ Jewish Museum of Thessaloniki
