Διαφορετική για καθέναν από εμάς η επιστροφή στη δική μας «Ιθάκη» – η εσωτερική αυτή «οδύσσεια» – όπως διαφορετικό και το περιεχόμενο της λέξης «Ιθάκη». Για τον Βρετανό ηθοποιό Ρέιφ Φάινς, που υποδύεται τον Οδυσσέα στην ταινία «Η Επιστροφή» (The return, 2024) του Ουμπέρτο Παζολίνι, το ομηρικό έργο ενέχει διαχρονική δύναμη καθώς «όλοι μας με έναν τρόπο αναζητούμε την προσωπική μας Ιθάκη, τον εαυτό μας. Η Οδύσσεια μιλάει σε όλους μας, για τον αγώνα της επιστροφής. Όλοι βρισκόμαστε σε κάποιο ταξίδι κι η επιστροφή είναι το ερώτημα που κουβαλάμε μέσα μας», όπως υπογράμμισε κατά τη συνέντευξη Τύπου που παραχώρησε στο πλαίσιο του 65ου Διεθνούς Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης όπου και έκανε πρεμιέρα η ταινία.
Με τη σειρά της, η ταινία, «καλωσορίζει» το κοινό με τους ήχους των κυμάτων της αδάμαστης θάλασσας να σκάνε στα βράχια και έπειτα με ένα πλάνο πανοραμικής λήψης του αργαλειού στον οποίο υφαίνει η Πηνελόπη, ως συνυποδηλώσεις – θα λέγαμε – για αυτά με τα οποία «μάχονται» οι δύο πρωταγωνιστές της ταινίας αλλά και του ομηρικού έργου, «Οδύσσεια». Ο Οδυσσέας αναμετριέται με τη θάλασσα προκειμένου να επιστρέψει στην πατρίδα του ενώ ο χρόνος κυλά «γλύπτης των ανθρώπων παράφορος» (Οδ. Ελύτης). Η Πηνελόπη προσπαθεί να καθυστερήσει την έκβαση γεγονότων ράβοντας υφαντό και ξυλώνοντάς το, το βράδυ, αναιρώντας, έτσι, τη δουλειά (και τον χρόνο) που δαπάνησε, προκειμένου να μην επιλέξει νέο σύζυγο.
Η ταινία αποτελεί κινηματογραφική μεταφορά της τελευταίας ραψωδίας της ομηρικής «Οδύσσειας», εκκινώντας από την επιστροφή του Οδυσσέα στην πατρίδα του και όσα εκτυλίσσονται έως ότου εξουδετερώσει τους μνηστήρες της Πηνελόπης και επέλθει η αναγνώριση με τη σύζυγό του. Το στοιχείο της αναγνώρισης συναντάται στο ομηρικό έργο από κοινού με τη φιλοξενία. Μεταξύ πολλών, η «Οδύσσεια» «ήταν πάντοτε μια ιστορία επανένωσης μιας οικογένειας. Ήταν πρωτίστως μια οδύσσεια του μυαλού και του πνεύματος και όχι μια γεωγραφική οδύσσεια. Αυτή είναι και η πραγματική εσωτερική πάλη του Οδυσσέα, και στην εξέλιξη του σεναρίου δόθηκε όλο και περισσότερη έμφαση στις εσωτερικές συγκρούσεις και στα προβλήματα της οικογένειας.
» Επικεντρωθήκαμε περισσότερο στους ανθρώπους, παρά στους μύθους», όπως διευκρίνισε, από την πλευρά του, στη συνέντευξη Τύπου, ο σκηνοθέτης Ουμπέρτο Παζολίνι, παρουσία της πρωταγωνίστριας της ταινίας στον ρόλο της Πηνελόπης, Ζιλιέτ Μπινός, του συμπαραγωγού Κωνσταντίνου Κοντοβράκη, και του επικεφαλής προγράμματος του Φεστιβάλ, Γιώργου Κρασσακόπουλου, ως συντονιστή της συνέντευξης Τύπου.
Ζιλιέτ Μπινός και Ρέιφ Φάινς στο 65ο Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης. Πηγή φωτ.: Διεθνές Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης
Η οπτική του Παζολίνι στρέφει και τη δική μας ματιά αλλού, αποκλείνοντας μερικώς από το αρχικό κείμενο. Άλλωστε, δεν πρόκειται για πιστή μεταφορά στη μεγάλη οθόνη αλλά παραμένει «πιστή» σε όσα ο σκηνοθέτης πρεσβεύει και συνάδουν με το σήμερα. Ο Οδυσσέας ναι μεν χαίρεται που έχει φτάσει στην πατρίδα του με τον Φάινς να σκύβει, να φιλά το χώμα της και το βάζει στο στόμα του, να αγγίζει τις πέτρες και να αναφωνεί ότι είναι «τόσο όμορφες», ο ρόλος του, δε, βρίσκεται πίσω από εκείνον της Πηνελόπης που λειτουργεί ως αρχέτυπο και μοντέρνα γυναίκα, πρότυπο υπομονής, υπεύθυνη για όσα συμβαίνουν στο παλάτι· λαμβάνει αποφάσεις παρότι εσωτερικά είναι ταραγμένη με τη μεγαλύτερη δυσκολία, γι’ αυτήν, να έγκειται στο να διατηρήσει την ψυχική της υγεία.
«Η Πηνελόπη αντιμετωπίζει έναν καθημερινό εφιάλτη, προσποιούμενη πως όλα είναι εντάξει. Είναι πολύ πιο περίπλοκη από μια γυναίκα που απλώς περιμένει τον άνδρα της να επιστρέψει. Πρέπει να χρησιμοποιήσει έναν πονηρό τρόπο να αντιμετωπίσει τη σκοτεινή πλευρά της ανθρωπότητας. Δεν αντιμετωπίζεις τον διάβολο ποτέ κατά πρόσωπο, αλλά πλαγίως. Κι έτσι, καταφέρνει να διαχειριστεί μια κατάσταση που διαφορετικά θα τη διέλυε», όπως τόνισε η Ζιλιέτ Μπινός.
Όσο για τον Οδυσσέα, «μολονότι ένας άνθρωπος που αποφεύγει τη βία και την απεχθάνεται, έρχεται τελικά αντιμέτωπος με την υποχρέωση να επιστρέψει σε εκείνη», σημείωσε, για τον ρόλο που υποδύθηκε, ο Ρέιφ Φάινς, καταθέτοντας την άποψή του για τον ψυχικό κατακερματισμό του Οδυσσέα ασκώντας και παρακολουθώντας βία καθώς και για την εσωτερική πάλη που συνδέεται με τη βία: «είναι μια φοβερή παραβίαση της ανθρωπιάς του, που κρύβει μέσα της ένα αμείλικτο ερώτημα: πότε είναι επιτρεπτό να ασκήσεις βία για να πάρεις αυτό που θέλεις; Προς το τέλος, θέλουμε όλοι να πάρει πίσω το σπίτι του από τους μνηστήρες, οι οποίοι αντιπροσωπεύουν μοχθηρές δυνάμεις που έχουν αρπάξει κάτι που δεν τους ανήκει. Ο Οδυσσέας γνωρίζει πως πρέπει να καταφύγει στη βία».
Ο Ρέιφ Φάινς ως Οδυσσέας στην ταινία «The return». Πηγή φωτ.: Διεθνές Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης
Το αδιέξοδο ενέχεται και για τους δύο: ο Οδυσσέας είναι πνευματικά διαλυμένος από όλες τις δυσκολίες του ταξιδιού και βρίσκεται επίσης σε ένα αδιέξοδο αναφορικά με την Πηνελόπη καθώς δείχνουν ανήμποροι να επανασυνδεθούν ψυχικά έπειτα από όλα όσα έχουν περάσει. Είναι αυτό το οποίο – συν τοις άλλοις – πραγματεύεται η ταινία: ο ανθρώπινος δεσμός που παύει να είναι σφιχτός και τα θεμέλιά του διαρρηγνύονται σαν ένα από τα δύο πρόσωπα νιώσει προδομένο ή εγκαταλελειμμένο.
Πλην του βλέμματος του Οδυσσέα, η θέση του για την πραγματικότητα της βίας και του πολέμου καταγράφεται σε φράσεις όπως: «o πόλεμος είναι παντού, είναι ό,τι βλέπουμε και αγγίζουμε» και «για κάποιους ο πόλεμος γίνεται πατρίδα». Οι φράσεις αυτές ενέχουν επικαιρότητα καθώς και διαχρονικότητα – αν μάλιστα αναλογιστούμε ότι αφορούν σε ένα ομηρικό έργο διαχρονικής αξίας και μηνυμάτων. Μία ακόμη που κράτησα από την ταινία «όλοι έχουμε μία θέση στον κόσμο που την υπερασπιζόμαστε». Η λέξη που επαναλαμβάνεται σε καίρια σημεία είναι «return», ενέχοντας σημασία τόσο γιατί είναι ο τίτλος της ταινίας, όσο και για τη σημασία του εσωτερικού ταξιδιού, της εσωτερικής οδύσσειας που ανέφερε ο Παζολίνι.
Ο ίδιος, σκεφτόταν την ταινία «The return» για τριάντα χρόνια. Το σενάριο ζυμωνόταν και με την πάροδο του χρόνου άλλαζε, μέχρι που οριστικοποιήθηκε ότι Ρέιφ Φάινς και Ζιλιέτ Μπινός θα έπαιζαν στην ταινία. Αμφότεροι, βραβεύθηκαν (1/11) με τον τιμητικό Χρυσό Αλέξανδρο του Φεστιβάλ στην προβολή της ταινίας του Άντονι Μινγκέλα, «Ο Άγγλος ασθενής» (1996), η οποία αποτέλεσε τη δεύτερη συνεργασία τους και είχε χαρίσει Όσκαρ Β΄ Γυναικείου Ρόλου στη Ζιλιέτ Μπινός, καθώς και υποψηφιότητα για Όσκαρ Α΄ Ανδρικού Ρόλου στον Ρέιφ Φάινς.
Ζιλιέτ Μπινός και Ρέιφ Φάινς κατά την απονομή του τιμητικού Χρυσού Αλέξανδρου του Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης. Πηγή φωτ.: Facebook/ Thessaloniki International Film Festival
«Η Ζιλιέτ Μπινός κι ο Ρέιφ Φάινς δεν είναι απλώς σπουδαίοι ηθοποιοί: είναι θαρραλέοι εξερευνητές των ανθρωπίνων αισθημάτων, πρωτοπόροι της τέχνης τους, αληθινοί αφηγητές μοναδικών ιστοριών», όπως υπογράμμισε πριν από την απονομή στο κατάμεστο «Ολύμπιον», ο καλλιτεχνικός διευθυντής του Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης, Ορέστης Ανδρεαδάκης. Με αμφότερους – Μπινός και Φαίνς – να τονίζουν τη σημασία «να περιστοιχιζόμαστε από σπουδαίους συνεργάτες που μπορούν να διακρίνουν αυτό που προσφέρεις, κάτι που είναι κατά βάση αόρατο».
Αυτό το οποίο υπογράμμισαν ενέχει τη δική του διαχρονική αλήθεια, όπως αυτό που σημείωσε ο Ανδρεαδάκης για τους δύο ηθοποιούς, καθώς η αλήθεια των ανθρώπων και η άφθαστη ποιότητά τους τείνουν να είναι δυσεύρετα. Η παντοδυναμία του μαζί ενδείκνυται για οποιοδήποτε εγχείρημα, ομοίως και η αμοιβαία εκτίμηση μιας και οτιδήποτε «παράγει» έκαστος ενέχει ένα δικό του κομμάτι. Πόσω μάλλον όταν έχει δημόσιο λόγο και κρίνεται γι' αυτό, διότι κάθε φορά αναμετριέται με αυτό που έχει κι αυτό που μπορεί να δώσει, προτείνοντας ένα διαφορετικό βλέμμα ή διαφορετικό τρόπο σκέψης. Αποτελεί, τρόπον τινά, έναν ακροβάτη, καθώς ακροβατεί επάνω σε λέξεις ή ερμηνείες (αναλόγως του ρόλου που έχει). Ειδεμή στην τέχνη, επίκειται η αλήθεια των συναισθημάτων, καθώς είναι αυτά με τα οποία ο άνθρωπος διατηρεί αναλοίωτη την ανθρωπιά του.
Η ταινία «Η επιστροφή» – γυρίσματα της οποίας πραγματοποιήθηκαν στην Ελλάδα – θα κυκλοφορήσει στις ελληνικές αίθουσες στις 28 Νοεμβρίου από την εταιρεία διανομής Rosebud.21.
Κεντρική φωτ.: Από την ταινία «The return/ Η επιστροφή». Πηγή φωτ.: Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης
