Φέτος συμπληρώνονται 50 χρόνια από τον θάνατο του Dmitri Shostakovich*, του πιο αμφιλεγόμενου αλλά και ταλαντούχου (μαζί με τον Prokofiev) σύνθετη της Σοβιετικής Ένωσης. Ίσως, του πιο «πολιτικοποιημένου» σύνθετη στην ιστορία.
Όταν το 1934 ο ανερχόμενος Dmitri Shostakovich, «ανέβασε» στην Αγία Πετρούπολη (τότε Λένινγκραντ) το έργο του Nikolai Leskov (1865), «Lady Macbeth of Mtsensk» (διασκευή Dmitri Shostakovich και Alexander Preys) δεν περίμενε πως δύο χρόνια μετά, κατά τη διάρκεια μιας παράστασης στο Θέατρο Μπολσόι την 26η Ιανουαρίου 1936, η παρουσία του Ιωσήφ Στάλιν στα θεωρεία θα οδηγούσε στην πιο αγωνιώδη περίοδο της ζωής του μεγάλου αυτού συνθέτη. Στα μέσα της παράστασης ο Στάλιν αποχώρησε. Μόλις δύο ημέρες αργότερα, στο πρωτοσέλιδο της κομματικής Pravda ο τίτλος ενός άρθρου τα έλεγε όλα: «Σύγχυση αντί μουσικής».
Το αγαπημένο παιδί της σοβιετικής κλασσικής μουσικής ήταν υπό δυσμένεια.
Αν και πολλοί έσπευσαν να αναφέρουν πως συγγραφέας του άρθρου ήταν ο ίδιος ο Στάλιν, ο αρθρογράφος ήταν ο David Zaslavsky, ένας οπορτουνιστής δημοσιογράφος που επιζητούσε την εύνοια του Στάλιν. Σε κάθε περίπτωση, ο ίδιος ο Στάλιν αναφερόμενος στο άρθρο είπε πως «αντικατόπτριζε ορθά την πολιτική του Κράτους».
Πραγματικά, για την περίοδο εκείνη, όταν και στη Σοβιετική Ένωση λάμβανε χώρα η «Μεγάλη Εκκαθάριση» από το καθεστώς (1934-1939), το περιεχόμενο και οι εικόνες μιας όπερας που ακόμα και σήμερα θα άφηναν τον θεατή σοκαρισμένο, ήταν σχεδόν απαράδεκτα και καθεστωτικά καταδικαστέα από την ηγεσία του Κρεμλίνου.
Ο Shostakovich γλύτωσε από το μένος του καθεστώτος (αλλά όχι και μερικοί από τους πιο στενούς του φίλους και συγγενείς), όταν μαθεύτηκε πως ξεκίνησε να γράφει την περίφημη Πέμπτη Συμφωνία (για την οποία πολλοί κριτικοί θεωρούν ότι είναι η καλύτερη του). Ωστόσο ακόμη και εκείνη την περίοδο, ο κίνδυνος παρέμενε υπαρκτός.
Σύμφωνα με σύγχρονους ιστορικούς, αν η Πέμπτη Συμφωνία είχε ολοκληρωθεί στην 3η Κίνηση (Largo), μια μελαγχολική μελωδία που έκανε το κοινό να κλάψει (όταν η εκδήλωση συναισθημάτων εθεωρείτο από το καθεστώς απαγορευτική) και η οποία εικάζεται πως είναι ένας φόρος τιμής στα θύματα της Μεγάλης Εκκαθάρισης, τότε ο διάσημος συνθέτης θα είχε σίγουρα συλληφθεί ή, χειρότερα, οδηγηθεί σε θάνατο.
Μόνο με τη μεγαλειώδη 4η και τελευταία Κίνηση (Allegro non Troppo) της Συμφωνίας, η οποία (αναγκαστικά) εξυμνούσε το σοβιετικό καθεστώς, γλύτωσε από τα χειρότερα και έγινε ξανά αγαπητός από τον Στάλιν, μια σχέση αγάπης - μίσους (ή μάλλον, περισσότερο ίσως μια σχέση αναγκαστικής συνύπαρξης) που κράτησε μέχρι το 1953 και το θάνατο του Στάλιν.
Από το 1936 και έκτοτε ωστόσο, ένας αλλαγμένος Shostakovich είχε αναδειχθεί: Τόσο φοβισμένος για τη ζωή του που μόλις το 1960 παρουσίασε την Τετάρτη Συμφωνία, ένα έργο-καταδίκη για τις πρακτικές του Σταλινισμού (που κράτησε καλά κρυμμένο και δικαιολογημένα μετά το περιστατικό του 1936) και αργότερα τη Δεκάτη Συμφωνία, ένα έργο που εξίσου εμφατικά καταδεικνύει τον τρόμο του εκκρεμούς μεταξύ ζωής και θανάτου στη Σοβιετική Ένωση της δεκαετίας του 1930.
Αναμφίβολα, τα βιώματά του τον επηρέασαν στο έπακρο, σε κάθε νότα, σε κάθε Κίνηση.
Προς το τέλος της ζωής του, αναλογιζόμενος τα όσα έζησε είπε «ανατρέχοντας στο παρελθόν βλέπω μόνο συντρίμμια, μόνο βουνά πτωμάτων... θρηνώ αέναα».
Ακόμα και σήμερα η διαμάχη για το αν υπήρξε πραγματικά ένα υπάκουο όργανο του Κράτους ή ένας εν κρυπτώ αντιστασιακός συντηρείται ακόμα. Όμως, ίσως η απάντηση που έδωσε όταν ρωτήθηκε για την Πέμπτη Συμφωνία, δείχνει τον αληθινό Shostakovich, τον άνθρωπο που έζησε μια διπλή ζωή μέσα στο καταπιεστικό σοβιετικό καθεστώς:
«Νομίζω ότι είναι ξεκάθαρο σε όλους τι συμβαίνει στην Πέμπτη Συμφωνία. Πρέπει να είσαι πλήρως ηλίθιος για να μην το καταλάβεις ακούγοντας την… Η αγαλλίαση είναι εξαναγκασμένη, δημιουργείται υπό απειλή. Είναι σαν κάποιος να σε χτυπάει με ένα ραβδί και να σου λέει, «δουλειά σου είναι να χαίρεσαι, η δουλειά σου είναι να χαίρεσαι». Σηκώνεσαι έκπληκτος και λες, «Η δουλειά μου είναι να είμαι χαρούμενος, η δουλειά μου είναι να είμαι χαρούμενος…»».
Άραγε η κληρονομιά του θα ήταν καλύτερη αν είχε ζήσει στον ελεύθερο κόσμο ή μήπως αυτός ο συνεχής φόβος για το σήμερα και το αύριο, η απόγνωση, ο αποτροπιασμός για τις θηριωδίες ενός σαδιστικού και αιμοσταγούς καθεστώτος μας έδωσαν τον καλύτερο του εαυτό;
*Το Μέγαρο Μουσικής έχει ήδη ανακοινώσει το Έτος Shostakovich με το πρώτο κοντσέρτο να λαμβάνει χώρα πριν λίγες ημέρες, στις 10 Ιανουαρίου.
Ο Μάνος Καραταράκης έχει εργαστεί, μεταξύ άλλων, για το τηλεοπτικό δίκτυο CNBC στο Λονδίνο, το περιοδικό TIME Magazine και την εφημερίδα «Καθημερινή». Είναι απόφοιτος του London School of Economics και πρώην σύμβουλος στα υπουργεία Άμυνας, Οικονομικών και την Αντιπροεδρία της Κυβέρνησης. Είναι μέλος της Ένωσης Ανταποκριτών Ξένου Τύπου και του International Institute for Strategic Studies (IISS) στο Λονδίνο.
