Η εικόνα από την προκυμαία της Σμύρνης να φλέγεται μέσα σε πυκνούς καπνούς έχει ριζωθεί στη συλλογική μνήμη. Ο χρόνος για εμάς μοιάζει να έχει παγώσει τέτοιες μέρες του ’22, έτος ορόσημο για τους Έλληνες. Είναι το εθνικό μας πένθος. Όμως γνωρίζουμε τι ακριβώς θρηνούμε; Τι ξέρουμε για αυτόν τον πολιτισμό που άκμασε πριν από το πένθος;
Τι ξέρουμε για τους Λεβαντίνους: επιχειρηματίες, έμποροι, καλλιτέχνες, διανοούμενοι. Αρμένιοι, Εβραίοι, Ευρωπαίοι, λίγοι Τούρκοι και φυσικά, οι Έλληνες: η πιο σημαντική εθνότητα. Όλοι τους έλκονται από τις ευκαιρίες που δημιουργούνται, καθώς η Σμύρνη αναδύεται από τα μέσα του 19ου αιώνα σε ένα από τα σημαντικότερα λιμάνια της Μεσογείου.
Ενώ το 1830 ο πληθυσμός της Σμύρνης ήταν περίπου 80.000 Τούρκοι και 20.000 Έλληνες, το 1850 η αναλογία είχε αντιστραφεί και στη Σμύρνη κατοικούσαν περίπου 75.000 Έλληνες και 40.000 Τούρκοι. Το τι έκαναν εκεί, δείχνουν τα στοιχεία: υπήρχαν 391 εργοστάσια στη Σμύρνη, από τα οποία τα 322 ανήκαν σε Έλληνες. Τρεις από τις εννέα Τράπεζες επίσης. Όπως όλοι οι ομογενείς σε Αυστροουγγαρία, Ρωσία κ.ά. κάνουν επιχειρήσεις, και αναπτύσσουν το εμπόριο.
Όσοι από αυτούς επέτυχαν και κάνουν περιουσία, έχουν συντροφιές κυρίως ξένους από τις άλλες παροικίες, και γλώσσα τους εκτός της ελληνικής και της τουρκικής τη γαλλική. Ο γαλλικός πολιτισμός επηρεάζει και την παιδεία και τη συμπεριφορά τους. Αυτό τροφοδοτούσε το λεγόμενο πνεύμα κοσμοπολιτισμού που είχαν οι Έλληνες της ευρύτερης περιοχής Σμύρνης. Έτσι, οι Έλληνες της Ιωνίας πέτυχαν πνευματική άνθηση και αξιόλογη κοινοτική και εκπαιδευτική οργάνωση.
Η συνύπαρξη διαφορετικών εθνών, λαών, γλωσσών και νοοτροπιών σχημάτισε στη Σμύρνη ένα ξεχωριστό πολιτιστικό κράμα, που αντικατοπτρίζεται στις επιχειρήσεις, την αρχιτεκτονική, τη μουσική, το θέατρο, την ποίηση και βρίσκει την εμβληματική της έκφραση σε μια στενή λωρίδα γης μήκους περίπου 3350 μέτρων: Η προκυμαία της Σμύρνης, η περίφημη Quay.
Και δεν είναι μόνο «ένα από τα σημαντικότερα τεχνικά έργα της εποχής». Είναι κυρίως το μέρος όπου υπέροχα σπίτια, καφετέριες, εστιατόρια, θέατρα, κινηματογράφοι, πρεσβείες, προξενεία, τράπεζες, δημόσια κτίρια, παρατεταγμένα το ένα δίπλα στο άλλο, υποδέχονταν τον επισκέπτη για να αναδείξουν τον πολιτισμό που αναδύθηκε ως αποτέλεσμα του νεωτερισμού στο αυγή του 20ου αιώνα.
Ο Γιώργος Πουλημένος και ο Αχιλλέας Χατζηκωνσταντίνου ζωντάνεψαν όλα τα κτίρια της προκυμαίας και τις ιστορίες σημαντικών ανθρώπων των οποίων η ζωή συνδέθηκε με αυτήν, στο βραβευμένο από την Ακαδημία Αθηνών βιβλίο «Η προκυμαία της Σμύρνης» (εκδόσεις Καπόν). Καρπός πολυετούς έρευνας των συγγραφέων, οι οποίοι αξιοποίησαν το σύνολο των διαθέσιμων πηγών (βιβλιογραφία, τύπο, φωτογραφίες, χάρτες, εμπορικούς οδηγούς κ.ο.κ.) στην Ελλάδα και διεθνώς, το δίτομο αυτό έργο παρουσιάζει με πρωτότυπο και εποπτικό τρόπο το «Και» ως ένα ενιαίο αρχιτεκτονικό, τοπογραφικό και ιστορικό σύνολο.
Η ταινία ακολουθεί την περιπέτεια δημιουργίας του βιβλίου στην Αθήνα και τη Σμύρνη καταγράφοντας συναντήσεις με απογόνους των Λεβαντίνων που με τις ιστορίες τους ζωντανεύουν τη Σμύρνη πριν από την καταστροφή του 1922. Επίσης, την αγωνιώδη περιπλάνησή τους στη Σμύρνη καθώς προσπάθησαν να εντοπίσουν και να καταγράψουν τα ελάχιστα υλικά κατάλοιπα που επέζησαν από τη μεγάλη καταστροφή του 1922 και την «ανάπτυξη» των μέσων του 20ού αιώνα.
Σπάνιο οπτικοακουστικό και αρχειακό υλικό προσθέτει άλλη διάσταση στην αφήγηση και τη ζωντάνια εκείνης της συναρπαστικής εποχής πριν τον ξεριζωμό.
Δείτε το ντοκιμαντέρ του Άγγελου Κοβότσου «Η Προκυμαία» στο ertflix. Διαθέσιμο μέχρι τις 30.11.2024.
