Χειρονομία προσφοράς η καλλιτεχνική δημιουργία, πράξη αντίστασης και φαινομενικά αθόρυβης εξέγερσης μιας και ο κρότος της δεν ακούγεται, ο κρότος ως αποτέλεσμα ηχεί στα θεμέλια της κοινωνίας αναλόγως του πλαισίου. Σκοπός, η αφύπνιση. Κι αν ο κρότος προέρχεται από το πρόσωπο που δημιουργεί, είναι διότι το βλέμμα του διαφέρει από των υπολοίπων, κι αυτός ο κρότος μεταφέρεται στο κοινό μέσω του καλλιτεχνικού δημιουργήματος. Ενίοτε, απαιτείται περισσότερο από κάθε άλλη φορά ο δημιουργός να επιτελέσει τον ρόλο του ως πνευματικός ταγός. Διότι, επείγει, απέναντι σε μη δημοκρατικά καθεστώτα, να μη λυγίσουν κι οι δημιουργοί.
Οι Βλάσης Κανιάρης (1928-2011), Δημήτρης Αληθεινός (γενν. 1945), Ά. Τάσσος (1914-1985) και Βάσω Κατράκη (1914-1988) είναι τέσσερις από τους σημαντικότερους καλλιτέχνες της μεταπολεμικής γενιάς που ήταν παρόντες όταν η δημοκρατία φιμώθηκε με την άνοδο της Χούντας των Συνταγματαρχών, το 1967. Έργα τους παρουσιάστηκαν σε εκθέσεις κατά την περίοδο της Χούντας ή αμέσως μετά, ως σύμβολα αντίστασης κι εναντίωσης· η έκθεση των έργων τους ήταν ένα τρόπον τινά «όπλο», μία πράξη δημοκρατίας και συνάμα πολιτική θέση, καθώς και ένα παράδειγμα ότι οι δημιουργοί δεν δύνανται να φιμωθούν, σε κάθε παρόν.
Οι τέσσερις καλλιτέχνες ήταν εκεί, και σήμερα εξακολουθούν να είναι εδώ και να διατηρούν τη μνήμη «ζωντανή» για ό,τι συνέβη τότε. Κάπως έτσι προκύπτει κι ο τίτλος της έκθεσης «Όλοι εδώ. 50 χρόνια Δημοκρατία» που οργανώνει το MOMus για τον εορτασμό των 50 χρόνων από την αποκατάσταση της Δημοκρατίας, στο MOMus-Μουσείο Άλεξ Μυλωνά (Θησείο), υπό την αιγίδα της Προέδρου της Δημοκρατίας, Κατερίνας Σακελλαροπούλου.
Η υλικότητα των έργων είναι συγκεκριμένη και κοινή μεταξύ των τεσσάρων δημιουργών –πέτρα, σύρμα, ξύλο, γύψος και κόκκινα γαρύφαλλα– συνδιαλέγεται με εκείνη του εικαστικού Γιάννη Παππά το έργο του οποίου παρουσιάζεται αντιστικτικά στην έκθεση, ως μία νέα προσέγγιση στη μνήμη και την ιστορία και συνάμα ως «γέφυρα» ανάμεσα στο παρελθόν και το παρόν. Διότι, ζητήματα δημοκρατίας είναι πανταχού παρόντα κι η δύναμη της τέχνης τέτοια που μπορεί να συμβάλει στην ανατροπή, μιας και θα έχει συντελέσει στον τρόπο σκέψης.
Από το βίντεο «Τήλεφος» (2018) του Γιάννη Παππά. Πηγή φωτ.: MOMus
«Σύμφωνα με το δείκτη δημοκρατίας του Economist για το 2022, σε ένα σύνολο 167 κρατών, δημοκρατικά καθεστώτα υπάρχουν σε λιγότερα από τα μισά περίπου από αυτά (72), ενώ σε πολλές περιπτώσεις η δημοκρατία πλήττεται από φαινόμενα λαϊκισμού, παραπληροφόρησης και ελλειμματικής λειτουργίας των θεσμών.
» Σε αυτό το ''ανήσυχο'' διεθνές περιβάλλον, η έκθεση μας καλεί να αναστοχαστούμε πάνω στην πρωταρχική έννοια της δημοκρατίας και της αξίας της, να δούμε έργα που τα μηνύματά τους παραμένουν κρίσιμα, επίκαιρα και ζωντανά, 50 χρόνια μετά», όπως αναφέρει –μεταξύ άλλων– στο σημείωμά του στο συνοδευτικό κατάλογο της έκκθεσης, ο Πρόεδρος του Διοικητικού Συμβουλίου του MOMus, Επαμεινώνδας Χριστοφιλόπουλος.
Τότε…
Συνειδητή και αδιαμεσολάβητη η «φωνή» των τεσσάρων δημιουργών σε μια από τις πιο σκοτεινές περιόδους της ελληνικής Ιστορίας. Αν και αρχικά η μη συμμετοχή σε κάθε είδους πολιτιστικές εκδηλώσεις ήταν ο βασικός τρόπος που είχε επιλέξει η πλειοψηφία των καλλιτεχνών σε μια «άτυπη» μεταξύ τους συμφωνία, ώστε να εκφράζει την εναντίωσή της στο καθεστώς και να αποκλείσει οποιαδήποτε νομιμοποίησή του, σταδιακά η «φωνή» της ήχησε μέσω των έργων.
Όπως γνωρίζουμε, ορισμένοι δραστηριοποιήθηκαν σε αντιδικτατορικές οργανώσεις, κάποιοι έφυγαν στο εξωτερικό, άλλοι συνελήφθησαν και εξορίστηκαν, άλλοι σιώπησαν και απομονώθηκαν στα εργαστήριά τους, λίγοι όμως ήταν οι πολιτικά αδιάφοροι στην πραγματικότητα που βίωναν, σ’ έναν κόσμο που συνταράχθηκε από τον πόλεμο του Βιετνάμ, τη δολοφονία του Τσε Γκεβάρα, την επαναστατική ορμή των παρισινών οδοφραγμάτων του Μάη του ‘68. Όταν η στάση της αποχής οδήγησε σε αδιέξοδο και εξάντλησε την όποια δυναμική της, οι καλλιτέχνες αναθεώρησαν την απόφασή τους.
«Η ατομική έκθεση (1969) του Βλάση Κανιάρη στη Νέα Γκαλερί, είναι από τις πρώτες εκθέσεις που σπάνε συμβολικά τη ''σιωπή'' των καλλιτεχνών. Αν και ο ίδιος έλεγε ότι δεν έκανε έκθεση, αλλά δήλωση, πως ήρθε να πολεμήσει τη Χούντα. Θεωρούσε ότι έκανε επιστρατευμένη τέχνη», όπως αναφέρει κατά τη δημοσιογραφική ξενάγηση ο επιμελητής της έκθεσης και ιστορικός Τέχνης, Γιάννης Μπόλης.
Συνθέσεις του Κανιάρη με το συρματόπλεγμα παραπέμπουν στη στέρηση της ελευθερίας, η δε «ένωση» του γύψου με το κόκκινο γαρύφαλλο «συμβολίζει τον αγώνα, την αισιοδοξία, ακόμη και την ίδια τη ζωή γιατί μέσα από ψυχρά υλικά (όπως ο γύψος) ανθίζει η ζωή», συμπληρώνει ο Γ. Μπόλης.
Βλάσης Κανιάρης, «Χωρίς τίτλο» (1969, γύψος σε ξύλινο πλέγμα και φυτεμένα κόκκινα γαρίφαλα, 100 x 53 x 6 εκ.). Ιδιωτική Συλλογή. Πηγή φωτ.: MOMus
Το καθεστώς «εγγράφεται» ως συμβάν στα έργα της Κατράκη –ανάμεσα σε άλλα– με τα ακρωτηριασμένα σώματα, τις ιερατικές γυναικείες μορφές (Πλατυτέρες) και την τραγική φιγούρα της Αντιγόνης που ετοιμάζεται να εκπληρώσει το χρέος της, και αποτελούν έργα που εκτέθηκαν στο Καλλιτεχνικό Πνευματικό Κέντρο «Ώρα» (1972).
Βάσω Κατράκη, «Το χρέος της Αντιγόνης» (1972, χάραξη σε πέτρα, 130 x 113 εκ.). Συλλογή Μαριάννας Κατράκη. Πηγή φωτ.: MOMus
Μεταξύ των πρώτων που συνελήφθησαν από το στρατιωτικό καθεστώς και εξορίστηκε στη Γυάρο, η Βάσω Κατράκη ζήτησε ενώ τη συλλάμβαν, να πάρει μαζί της μαρκαδόρους με τους οποίους φιλοτέχνησε βότσαλα «τα οποία όμως δεν μετρούσε ως έργα της» όπως διευκρινίζει ο Γ. Μπόλης.
Η σύνθεσή της «Κατάσταση ΙΙ» (1970, χάραξη σε πέτρα) συνομιλεί στον εκθεσιακό χώρο του MOMus - Μουσείο Άλεξ Μυλωνά με μία ξυλογραφία του Τάσσου καθότι έχουν ως κοινό στοιχείο το συρματόπλεγμα. Εγχάρακτη στην κορυφή του έργου του Τάσσου η αφιέρωση «Στη Βάσω Κατράκη, Χριστούγεννα 1977», υπογραμμίζει ο Γ. Μπόλης.
Αριστερά η «Κατάσταση ΙΙ» της Βάσως Κατράκη, δεξιά ξυλογραφία του Ά. Τάσου, κοινό στοιχείο το συρματόπλεγμα. Στον εκθεσιακό χώρο του MOMus - Μουσείο Άλεξ Μυλωνά, τα έργα συνομιλούν τοποθετημένα απέναντι το ένα από το άλλο.
Οι ξυλογραφίες του Α. Τάσσου της περιόδου 1967-74, οι οποίες παρουσιάζονται, μετά την αποκατάσταση της Δημοκρατίας, στην Εθνική Πινακοθήκη (1975), αποτυπώνουν τον πόνο και τον ηρωισμό, την αντίσταση και την εναντίωση, γίνονται δυνατές αλληγορίες, επιβάλλονται με το επικό, μνημειακό τους ύφος. Οι σκλάβοι, τα στρεβλωμένα από τα συρματοπλέγματα σώματα και οι Τυραννοκτόνοι συνομιλούν με τον Τσε Γκεβάρα, τους σύγχρονους αγωνιστές και τους οπλισμένους αρχάγγελους στην πύλη του Πολυτεχνείου.
«Αν έλεγες ότι υπάρχει Χούντα, σου έλεγαν να μη μιλάς»
«Θυμάμαι ότι υπήρχε ενθουσιασμός κι ενδιαφέρον από τον κόσμο. Ανοίγαμε την γκαλερί στις 9 το πρωί κι ο κόσμος ήταν συγκεντρωμένος από τις 8:30. […] Το κλίμα ήταν ζόρικο, ξέραμε τις συνέπειες και προετοιμαζόμασταν ανάλογα. […] Στη Σχολή στην Αθήνα η λέξη ''Χούντα'' ήταν απαγορευμένη. Αν έλεγες ότι υπάρχει Χούντα σου έλεγαν να μη μιλάς», διηγείται ο Δημήτρης Αληθεινός ο οποίος είχε φύγει από την Αθήνα και μεταβεί στη Ρώμη, ενώ είχε πραγματοποιήσει, τα έτη 1972 και 1973, δύο «ιστορικές» εκθέσεις: στο μικρό θέατρο «Studio 47» (οργανωμένη από την Αίθουσα Τέχνης Δεσμός) και στο Καλλιτεχνικό Πνευματικό Κέντρο «Ώρα», αντίστοιχα.
Δημήτρης Αληθεινός. Φωτ.: Νίκος Παλαιολόγος. Πηγή φωτ.: MOMus
«Όταν έγιναν τα γεγονότα στο Πολυτεχνείο βρισκόμουν στο Παρίσι και μου ζητήθηκε να κάνω μία αφίσα για το Πολυτεχνείο, μία αφίσα που κυκλοφόρησε στο Παρίσι με το όνομα των Χουντικών. Σε αυτή, επάνω από τα ονόματά τους, υπάρχει η επιγραφή ''ποινή θανάτου''», συμπληρώνει ο Δ. Αληθεινός.
Λήψη του έργου «Χωρίς τίτλο» (1974, ξύλο, ακρυλικό, 140 x 100 x 7εκ.) του Δημήτρη Αληθεινού, στο ΜOMus - Μουσείο Άλεξ Μυλωνά.. Το έργο ανήκει στη συλλογή του καλλιτέχνη. Φωτ.: Νεκταρία Μαραγιάννη
Όσοι έχουν συνομιλήσει με το έργο του, γνωρίζουν ότι το ζήτημα του χρόνου είναι κυρίαρχο. «Κάθε λεπτό που περνά είμαστε στη ροή του χρόνου, εμείς το ποτήρι και το νερό το βρυσάκι που έχουμε μέσα μας. Στα χρόνια, τότε, της δικτατορίας, οι καλλιτέχνες δεν είχαν πάψει να εργάζονται, να εικονογραφούν τη σιωπή τους».
Εκείνη του Αληθεινού εικονογραφήθηκε σε έργα όπως το ανακριτικό γραφείο, το κλουβί με τη νεκροκεφαλή και το ζωντανό καναρίνι, η «εσταυρωμένη» κόκκινη μορφή με τον ήχο της πόλης να εισέρχεται στον εκθεσιακό χώρο μέσω μικροφώνου, καθώς και το «συμβάν» με τα λευκά κουτιά και τα ζωντανά ανθρώπινα μέλη. Αποτελούν πρωτοποριακές, για την ελληνική τέχνη της περιόδου, προτάσεις, θέτουν επίσης ερωτήματα για τον ρόλο του δημιουργού και του έργου τέχνης, επιζητώντας την άμεση εμπλοκή του θεατή.
Δημήτρης Αληθεινός, «Χωρίς τίτλο» (1971, κλουβί, κρανίο, καναρίνι, 190 x 54 x 33εκ.). Συλλογή του καλλιτέχνη. Πηγή φωτ.: MOMus
Τότε, οι εκθέσεις των Κανιάρη, Αληθεινού και Κατράκη, εν μέσω χαφιέδων και αστυνομικών, υπό την απειλή απαγορεύσεων και διώξεων, συγκέντρωναν πλήθος κόσμου: η παρουσία του σ’ αυτές υποκαθιστούσε, κατά κάποιον τρόπο, την απαγορευμένη πολιτική δράση.
Η έκθεση των έργων τους, από κοινού με του Τάσσου, και του νεότερου Γιάννη Παππά, σήμερα, είναι μία υπενθύμιση των συμβάντων, της δυναμικής των δημιουργών αλλά και του ρόλου των μουσείων σε μία επετειακή συγκυρία. Εν προκειμένω του MOMus στο MOMus - Μουσείου Άλεξ Μυλωνά, που αποτελεί το «κόσμημα» του Μητροπολιτικού Οργανισμού Μουσείων Εικαστικών Τεχνών Θεσσαλονίκης, στην Αθήνα.
Λήψη της έκθεσης «Όλοι εδώ. 50 χρόνια Δημοκρατία» Φωτ.: Νίκος Παλαιολόγος. Πηγή φωτ.: MOMus
Η έκθεση «Όλοι εδώ. 50 χρόνια Δημοκρατία» φιλοξενείται στο MOMus-Μουσείο Άλεξ Μυλωνά (Πλ. Αγίων Ασωμάτων 5, Θησείο, Αθήνα) έως τις 14 Απριλίου 2024. Την έκθεση επιμελείται ο Γιάννης Μπόλης, ιστορικός της Τέχνης-Προϊστάμενος Τμήματος Σύγχρονης Γλυπτικής, MOMus-Μουσείο Άλεξ Μυλωνά.
Έργα για την έκθεση παραχώρησαν οι: Εταιρεία Εικαστικών Τεχνών Α. Τάσσος, Συλλογή Έργων Τέχνης Alpha Bank, Δημήτρης Αληθεινός, Χριστίνα Μουστακλή, Γιάννης Παππάς, οικογένεια Μαριάννας Κατράκη, οικογένεια Κανιάρη. Την έκθεση συνοδεύει δίγλωσσος κατάλογος με πλούσιο εποπτικό υλικό και κείμενα ιστορικών, ιστορικών της Τέχνης και εικαστικών καλλιτεχνών: Μάνος Αυγερίδης, Δόμνα Γούναρη, Βαγγέλης Καραμανωλάκης, Έλενα Κεχαγιά, Κώστας Κωστής, Θούλη Μισιρλόγλου, Σπύρος Μοσχονάς, Γιάννης Μπόλης, Ειρήνη Οράτη, Γιάννης Παππάς, Ευάνθης Χατζηβασιλείου, Κώστας Χριστόπουλος
MOMus-Μουσείο Άλεξ Μυλωνά, ημέρες & ώρες λειτουργίας: Τρίτη, Τετάρτη, Παρασκευή, Σάββατο, Κυριακή: 11:00-19:00, Πέμπτη: 11:00-22:00, Δευτέρα κλειστά. e. [email protected] /τ. (+30) 210 3215717
Κεντρική φωτ.: Αριστερά λεπτομέρειες των έργων «Χωρίς τίτλο» (1969, γύψος σε ξύλινο πλέγμα και φυτεμένα κόκκινα γαρίφαλα) και «Ζωστήρας» (1969, γύψινη πλάκα σε γύψινη βάση με συρματόπλεγμα) του Βλ. Κανιάρη, δεξιά το έργο «Πλατυτέρα III» (1969, χάραξη σε πέτρα, 103 x 75 εκ, Συλλογή Μαριάννας Κατράκη) της Βάσως Κατράκη.
