Στα εμβληματικά έργα της Εθνικής μας Πινακοθήκης συγκαταλέγεται ο «Ευαγγελισμός» του Κωνσταντίνου Παρθένη. Το περίφημο έργο, το οποίο απέσπασε χρυσό βραβείο σε Διεθνή έκθεση του Παρισιού το 1911, εμπνεύστηκε ο ζωγράφος στην αυλή του μοναστηριού της Ζωοδόχου Πηγής, στον Πόρο. Ο φίλος του Κ.Π., νεαρός τότε τεχνοκρίτης, Ζαχαρίας Παπαντωνίου, φανερώνει: «το μοναστήρι του Πόρου είχε και τον Φρα’ Ατζελικό του. Διότι εκεί μέσα, κλεισμένος και ζωγραφίζων ο Παρθένης, μελετών τον εαυτόν του, συνέθεσε τον ψαλμόν αυτόν της ταπεινωσύνης, τον Ευαγγελισμόν».
Η σημασία που απέδιδε ο δημιουργός στη σύνθεση, φανερώνεται στις έξι παραλλαγές του Ευαγγελισμού, τρεις από τους οποίους κατέχει στη συλλογή της η Πινακοθήκη. Στον μοναδικό που φέρει αφιέρωση, διαβάζουμε: «Στον αγαπητό μου φίλο Αλέξανδρο Παπαναστασίου / εις ανάμνησι της ενδόξου ημέρας 25 Μαρτ. 1924 / με αγάπη και ευγνωμοσύνη Κ. Παρθένης».
Ο ζωγράφος ήταν κοσμικός πορτρετίστας και είχαν περάσει από την παλέτα του βασιλείς (Γεώργιος Β’ και Φρειδερίκη), κυβερνώντες (Ι. Μεταξάς) και μεγαλοαστοί (Α. Μπενάκης, Σπ. και Δ. Λοβέρδος, Ι. Δροσόπουλος). Ειδικά όμως το πρόσωπο του πολιτικού Αλέξανδρου Παπαναστασίου, ο Παρθένης το απέδωσε όχι μια φορά, αλλά σε βάθος χρόνου: το 1923-24 και το 1936, χρονιά κατά την οποία ο Παπαναστασίου πέθανε έγκλειστος στο σπίτι του στην Εκάλη, από τη μεταξική δικτατορία. Γιατί λοιπόν ο ζωγράφος δεν αρκέστηκε στη μορφή του, αλλά θέλησε να του αφιερώσει κι έναν από τους Ευαγγελισμούς του;
Πορτρέτο του Αλέξανδρου Παπαναστασίου (1936) ελαιογραφία σε καμβά, 70×60 εκ. (Ε.Π.Μ.Α.Σ.)
Η σχέση του Κ. Παρθένη με τον Αλ. Παπαναστασίου σφυρηλατήθηκε σε συνθήκες πυρακτωμένες στην πολιτική ζωή του τόπου. Το 1922, ημέρες εθνικού διχασμού μετά τον ξεριζωμό στη Μικρασία, ο ζωγράφος τον επισκέπτεται γενναία στη φυλακή, και σχεδιάζει τη μορφή της Δημοκρατίας σε ένα Δ. Αυτό το σχεδίασμα έγινε κατόπιν σύμβολο της «Δημοκρατικής Ενώσεως» και λογότυπος της εφημερίδας «Δημοκρατία» που εξέδιδε ο Παπαναστασίου.
Στο ίδιο έντυπο δημοσιεύθηκε ως πρωτοσέλιδο το πορτρέτο που του αφιέρωσε ο ζωγράφος, στις 12 Μαρτίου 1924, ημέρα που ο πολιτικός των Φιλελευθέρων σχημάτισε κυβέρνηση. Το πορτρέτο αυτό (παρακάτω φωτογραφία) δημοσιεύθηκε με χειρόγραφη την πρόταση του Παπαναστασίου από το Δημοκρατικό Μανιφέστο της 12ης Φεβρουαρίου 1922: «Η Ελλάς δεν είνε βασιλικόν τιμάριον / Είνε δημιούργημα του πνεύματος, των μόχθων και των αγώνων των τέκνων της και δεν / ημπορεί να γίνη ανεκτόν να θυσιασθή και το ελάχιστον τμήμα της χάριν / βασιλικών συμφερόντων».
Προσωπογραφία Αλέξανδρου Παπαναστασίου, 1923-1924, ελαιογραφία σε καμβά, 70×60 εκ., Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη
Για τον Αλέξανδρο Παπαναστασίου μπορούν να λεχθούν πολλά. Γιος γυμνασιάρχη και βουλευτή, έλαβε σπάνια μόρφωση σε λαμπρά πανεπιστήμια της Ευρώπης. Διετέλεσε υπουργός σε κυβερνήσεις του Βενιζέλου, δύο φορές πρωθυπουργός και προχώρησε με θάρρος στην ίδρυση της αβασίλευτης Δημοκρατίας τον Μάρτιο του 1924. Εδώ λοιπόν ενδιαφέρει το χρονικό σημείο της αφιέρωσης του Παρθένη: δεν πρόκειται απλώς για υπόμνηση της θρησκευτικής εορτής. Είναι η επέτειος της εθνεγερσίας με τον πρόσθετο συμβολισμό μιας πρωτόγνωρης για τον τόπο πολιτικής αλλαγής, όπως την ευαγγελιζόταν ο Παπαναστασίου.
Φέτος, συμπληρώνεται ένας αιώνας από τότε που ο Ευαγγελισμός φέρει τα ονόματα των δύο. Ο Παρθένης ήταν ο κορυφαίος ανανεωτής της ελληνικής τέχνης, δάσκαλος που επιχείρησε να μεταλαμπαδεύσει τις σύγχρονές του πρωτοποριακές τάσεις από τις μεγάλες σχολές της Ευρώπης στον τόπο του. Αντιστοίχως, ο Παπαναστασίου ήταν ίσως ο επιφανέστερος προοδευτικός διανοητής στο πρώτο μισό του περασμένου αιώνα. Στον καιρό του είχε προβλέψει με ακρίβεια την ίδρυση Ευρωπαϊκής Ένωσης ως απάντηση στα δεινά του εθνικισμού, προειδοποιώντας ότι η πολιτική ένωση θα αποτύχει αν αγνοήσει την ιδιοπροσωπία των μελών της.
Ολόσωμο πορτρέτο του Αλέξανδρου Παπαναστασίου (1936), ελαιογραφία σε καμβά, 233×143 εκ., (Ε.Π.Μ.Α.Σ.)
Γράφει ο ίδιος το 1929, προτού αρχίσουν να μαζεύονται τα σύννεφα που οδήγησαν στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο: «Θα ήτο όμως δυνατόν και επιβάλλεται να επιδιωχθή η πραγμάτωσις της ομοσπονδιακής ιδέας εις στενώτερον κύκλον, και μάλιστα εις την Ευρώπην, η οποία είναι περισσότερον κατατεμαχισμένη από κρατικής απόψεως παρά οιονδήποτε άλλο τμήμα της γης, παρουσιάζει τους μεγαλυτέρους κινδύνους πολεμικών συρράξεων (…) και υποφέρει εξαιρετικά από τα δασμολογικά τείχη των Κρατών (…) Εξ άλλου, μεταξύ των Ευρωπαϊκών λαών υπάρχουν σχετικώς περισσότερα κοινά στοιχεία πολιτισμού, τα οποία ολονέν ενισχύονται και ήδη ήρχισε να δημιουργήται εις ευρείς κύκλους συνείδησις περί της ανάγκης της ενώσεως των Ευρωπαϊκών Κρατών (…) Ό,τι ήτο χθές απλούν ονειροπόλημα γίνεται πλέον αντικείμενον ρεαλιστικής πολιτικής. Απόκειται τώρα εις την σταθεράν ενέργειαν όλων των ανθρώπων με ανωτέραν συνείδησιν που είναι εις θέσιν να επηρεάσουν την δημόσιαν γνώμην, δια να γίνει πραγματικότης η ιδέα των Ηνωμένων Πολιτειών της Ευρώπης που θα σώσει τους λαούς αυτής» (07/10/1929 – «Υπόμνημα δια το ζήτημα της Ομοσπονδίας των Λαών» , στο Ξ. Λευκοπαρίδης (επιμ.) 1957: 645-646).
Σ’ αυτό το γύρισμα του χρόνου, την ώρα που η Ευρώπη βρίσκεται αντιμέτωπη όχι μόνο με τον ρωσικό ολοκληρωτισμό, αλλά και με την αναβίωση του εθνικισμού εντός των συνόρων της, στρέφουμε το βλέμμα στον «Ευαγγελισμό» του Αλέξανδρου Παπαναστασίου. Εκεί, τιμάμε τον μεγάλο ζωγράφο, αλλά κι έναν από τους πρώτους Έλληνες ευρωπαϊστές.
«Ο Ευαγγελισμός» (1910 - 1911) του Κωνσταντίνου Παρθένη, με ιδιόχειρη αφιέρωση στον Αλέξανδρο Παπαναστασίου (1924). Κληροδότημα της Αριστοβούλης Β. Λοπρέστη, αδελφής του Αλ. Παπαναστασίου. Τμήμα του έργου στην κεντρική φωτογραφία του παρόντος σημειώματος
Για τον Αλέξανδρο Παπαναστασίου μάθετε περισσότερα στο mouseiopapanastasiou.gr
