Σε περιόδους πολέμου επιβάλλεται να μην «γονατίσουν» (και) οι καλλιτέχνες, οι ποιητές. Το έργο «Guernica» του Ισπανού ζωγράφου Πάμπλο Πικάσο για τον βομβαρδισμό της ομώνυμης ισπανικής πόλης δεν ήταν η μόνη αντίδρασή του απέναντι στον εμφύλιο πόλεμο στη χώρα του. Στη συμμετοχή και την αλληλεγγύη του στον ισπανικό λαό εντάσσονται ποιήματά του και εικονογραφήσεις του για τον αγώνα εναντίον του Ισπανού δικτάτορα Φρανσίσκο Φράνκο. Ένα από αυτά, «Το όνειρο και το ψέμα του Φράνκο» (1937). Μαζί με ένα ακόμη ποίημά του σουρεαλιστικής γραφής, με τίτλο «Πένθιμη ταυρομαχία», δημοσιεύονται για πρώτη φορά στα ελληνικά σε μετάφραση της Άντρης Μιχαήλ και παρουσιάζονται από κοινού με άλλες εκδόσεις και εκθέματα, στο MOMus-Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης-Συλλογή Κωστάκη, στο πλαίσιο της διεθνούς έκθεσης «Pablo Picasso: Εξορία και Νοσταλγία».
Τα ποιήματα κεντρίζουν – μεταξύ άλλων – το βλέμμα μας για τη γραφή του Πικάσο απουσία σημείων στίξης, μεταφέροντας έτσι την αγωνία, σκέψεις και συναισθήματα που κυλούν και γίνονται λέξεις αποτυπωμένες δίχως σταματημό. Πρόκειται για μία πτυχή όχι τόσο γνωστή για τον Ισπανό καλλιτέχνη που είχε όμως πολλά να σημάνει για την τότε εποχή, καθώς η αντιστασιακή του λογοτεχνία και οι εικονογραφήσεις του, συνέβαλαν ώστε αντιστασιακοί και αντιναζιστές ποιητές και συγγραφείς, όπως ο Πωλ Ελυάρ ή ο Ρομπέρ Ντεσνός να διαδώσουν τι είχε συμβεί.
Αν μπορούσε να λεχθεί ότι η ζωή καθενός ισούται με ένα σύμπλεγμα ιστοριών και σχέσεων, η έκθεση φωτίζει έναν σημαντικό δεσμό του Πικάσο, εκείνον με τον κουρέα και φίλο του, Εουχένιο Άριας. Με αυτόν, ο καλλιτέχνης είχε γνωριστεί στο Βαλλωρίς της Νότιας Γαλλίας, όπου ο Αριάς είχε διαφύγει ως αριστερός πολιτικός εξόριστος από το καθεστώς του Φράνκο και εργαζόταν ως κουρέας, λαμβάνοντας δε, τον τίτλο του προσωπικού κουρέα του Πικάσο.
Ο Εουχένιο Αριάς με τον Πάμπλο Πικάσο στο κουρείο La Californie, και την Jacqueline Roque (1957). Photo: David Douglas Duncan
Η γνωριμία τους σημειώθηκε στο ημερολόγιο του έτους 1945, η συνάντησή τους ήταν συχνή τα έτη μεταξύ 1948 έως 1973, διάστημα κατά το οποίο, στις συναντήσεις τους, συζητούσαν την πολιτική κατάσταση στην Ισπανία και το μέτωπο της αντίστασης και νοσταλγούσαν την πατρίδα τους παρακολουθώντας τις ειδήσεις για τις ταυρομαχίες.
Ο ζωγράφος «ζωντάνευε» τις ειδήσεις αυτές ζωγραφίζοντας πάνω στα φύλλα της λαϊκής συντηρητικής εφημερίδας ABC, μικρούς κόκκινους ταύρους και ταυρομάχους, συγκροτώντας μία μορφή αρχείου που ο Άριας φύλαξε και που σήμερα βρίσκεται ως χρησιδάνειο στο Museo Casa Natal de Picasso στη Μάλαγα, τη γενέτειρα πόλη του Πικάσο.
Προφίλ ταύρου και τρεις ταύροι, Mougins, πιθανότατα τέλη Μαρτίου 1964. Μαρκαδόρος σε εφημερίδα, 32 x 23 εκ. Στο άνω περιθώριο, «PARA Arias». Προέλευση: ARIAS
Από τη μεταξύ τους αλληλογραφία στις σελίδες του εντύπου καταδεικνύεται η ταραχώδης περίοδος του εμφύλιου πολέμου στην Ισπανία και της μετέπειτα εποχής (1936-1952), όπως οι δεσμοί με τη Γαλλική Αντίσταση και το παράνομο Κομμουνιστικό Κόμμα της Ισπανίας. Όσο για τα σχέδια ταύρου και ταυρομαχιών, αντικατοπτρίζουν την αγάπη του καλλιτέχνη γι’ αυτά – επαναλαμβανόμενο μοτίβο, άλλωστε, στα έργα του οποιασδήποτε μορφής ο μινώταυρος καθότι γοητευμένος από την αρχαία ελληνική μυθολογία.
Juan Gyenes (Χουάν Γκένες), Ο Πικάσο… με το βιβλίο με το βιβλίο του Juan Gyenes για τις ταυρομαχίες, Κάννες, 16 Ιουνίου 1958. Φωτογραφία, 29,8 x 39,7 εκ. Προέλευση: Casa Natal Picasso, Μάλαγα © Succession Picasso 2024
Ο ταύρος παρατηρείται συχνά στην έκθεση μεταξύ άλλων φωτογραφιών, χαρακτικών, λιθογραφιών και κεραμικών από τη συλλογή του Museo Casa Natal Picasso, στη Μάλαγα, με το οποίο συνδιοργανώνεται ο «Pablo Picasso: Εξορία και Νοσταλγία». Μάλιστα, πολλά από τα αντικείμενα εκτίθενται για πρώτη φορά εκτός Ισπανίας. Εκτός του δεσμού φιλίας Πικάσο και Αριάς, της αγάπης του καλλιτέχνη για τον ταύρο, η έκθεση φωτίζει την αγάπη του για τη Μεσόγειο – έναν παράδεισο που κατάφερε να ανακτήσει στο Βαλλωρίς, στην Κυανή Ακτή της Νότιας Γαλλίας, μετά το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου.
Λήψη της έκθεσης «Pablo Picasso: Εξορία και Νοσταλγία».@Antonis Vlachos
«Γνωστό για τις ποικίλες και καινοτόμες τεχνοτροπίες του, το έργο του Πικάσο συνδέεται στενά με την εξέλιξη της σύγχρονης τέχνης, ενώ είναι λιγότερο γνωστή η πολιτική διάσταση του έργου του, ιδίως όσον αφορά τον ρόλο του στη διαμόρφωση της κοινής γνώμης και την ανάδειξη κρίσιμων ζητημάτων της εποχής». Όσο για την έκθεση, «προέκυψε από τη στρατηγική συνεργασίας του MOMus με την πόλη της Μάλαγα και το Μουσείο Casa natal Picasso και εμβαθύνει στα βαθιά θέματα της εξορίας και της νοσταλγίας που διαπερνούσαν τη ζωή και το έργο του Πικάσο», όπως αναφέρει – μεταξύ άλλων – στο σημείωμά του στον κατάλογο της έκθεσης ο πρόεδρος ΔΣ του MOMus, Επαμεινώνδας Χριστοφιλόπουλος.
Εξάλλου, η εξορία και η νοσταλγία ήταν ανάμεσα στα κοινά της φιλίας Πικάσο και Άριας, και όταν υπάρχουν αυτές οι δύο συνθήκες (σ.σ εξορία και νοσταλγία) επίκειται ένας φιλικός δεσμός που να είναι ισχυρός, μιας και οι ανθρώπινοι, υγιείς δεσμοί αποτελούν –μεταξύ άλλων– ένα καταφύγιο. Κι όταν η αλληλογραφία τους γίνεται επάνω σε μία μορφή αρχείου (σ.σ φύλλα εφημερίδας), η φιλία τους και το προσωπικό σχόλιο (σ.σ τα σχέδια ταύρων) που εγγράφεται επάνω στο δημόσιο λόγο (έντυπο) αποκτούν διαχρονική ισχύ.
Ο Εουχένιο Αριάς με τον Πάμπλο Πικάσο, έξω από αρένα ταυρομαχιών (Fréjus, 7 Αυγούστου 1966). Photo: Hubertus Hierl. © Succession Picasso 2024
Τα έργα της έκθεσης βρίσκονται σε διάλογο με έργα από τη συλλογή και το αρχείο Κωστάκη από την περίοδο της Ρωσικής Πρωτοπορίας που παρουσιάζονται παράλληλα στο MOMus-Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης, διευρύνοντας έτσι την οπτική για τον μοντερνισμό, αγγίζοντας και φέρνοντας κοντά τις ευρωπαϊκές ιστορικές πρωτοπορίες.
Η εύρεση της αλληλογραφίας
Πώς βρέθηκε η αλληλογραφία Πικάσο και Αριάς; Η ιστορία πηγαίνει πίσω στο 2008, οπότε και μετά την εκδημία του Αριάς η οικογένειά του βρήκε μια δέσμη φύλλων από την ισπανική δεξιά και μοναρχική εφημερίδα ABC, στα οποία ο Πικάσο είχε παρέμβει με σχέδια και σημάδια στο περιθώριο των χρονικών των ταυρομαχιών, και με χειρόγραφο το επώνυμο «Arias», ως προσφώνηση προς τον παραλήπτη αυτής της ιδιαίτερης αλληλογραφίας. Πρόκειται για περισσότερα από 60 φύλλα, απόδειξη της φιλικής αλληλογραφίας των δύο οπαδών της ταυρομαχίας, που έλαβε χώρα μεταξύ 1962 και 1968.
Αυτή η συλλογή φυλασσόταν στο σπίτι της οικογένειας των κληρονόμων του κουρέα Αριάς έως ότου, το 2016, η Μαντλίν και η Πολίν Αριάς επισκέφτηκαν το Κέντρο Τεκμηρίωσης του Μουσείου στο σπίτι που γεννήθηκε ο Πικάσο (Museo Casa Natal Picasso) στη Μάλαγα και, το επόμενο έτος, αποφάσισαν να παραχωρήσουν εκεί για φύλαξη ένα σημαντικό corpus από σχέδια, χαρακτικά, εικονογραφημένα βιβλία και άλλο υλικό.
Juan Gyenes (Χουάν Γκένες, Πικάσο (Βαλλωρίς... Χιλιάδες επιστολές, χιλιάδες δημοσιεύσεις. Βαλλωρίς (Vallauris), 2 Απριλίου 1954. Φωτογραφία 29 x 49 εκ. Προέλευση: Casa Natal Picasso, Μάλαγα © Succession Picasso 2024
Η συλλογή συνοδευόταν από ένα μοναδικό αντίγραφο του βιβλίου «Dibujos y Εscrutons», που έγραψε ο Πικάσο και εκδόθηκε το 1961 από τον Ισπανό συγγραφέα και τιμημένο με Νόμπελ Λογοτεχνίας (1989), Καμίλο Χοσέ Θέλα. Το αντίγραφο επιζωγραφίστηκε από τον Πικάσο το 1966 ως δώρο γενεθλίων Αριάς. Ανάμεσα στις σελίδες του υπάρχουν δύο χειρόγραφες σημειώσεις και 35 σελίδες επιζωγραφισμένες με σχέδια, αραβουργήματα και διακοσμητικές πινελιές με μαρκαδόρο. Από αυτά ξεχωρίζει ο «Γενειοφόρος άνδρας», μια κλασσική ανδρική μορφή ζωγραφισμένη από τον καλλιτέχνη με κυκλικές χρωματιστές πινελιές που μοιάζουν να ακολουθούν τις τρίχες της γενειάδας.
Γενειοφόρος άνδρας, Μαρκαδόροι σε λιθογραφική και offset αναπαραγωγή (σελίδα τίτλου «Dibujos» - Σχέδια), 56,5 x 58 εκ. Προέλευση: ARIAS
Σημειωτέον ότι η έκθεση «Pablo Picasso: Εξορία και Νοσταλγία» αποτελεί μέρος της διεθνούς συνεργασίας του MOMus με τον Δημόσιο Οργανισμό Διοίκησης του Σπιτιού-Μουσείου Pablo Ruiz Picasso και Αλλών Μουσειακών και Πολιτιστικών Φορέων της Μάλαγα (Agencia Pública Para la Gestión de la Casa Natal de Pablo R. Picasso y Otros Equipamientos Museísticos y Culturales Ayuntamiento de Málaga), στο πλαίσιο της οποίας ήδη 450 έργα της συλλογής Κωστάκη βρίσκονται στην ισπανική πόλη για τη μεγάλη έκθεση με τίτλο «Ουτοπία και Πρωτοπορία. Ρωσική τέχνη στη συλλογή Κωστάκη του MOMus-Μουσείου Μοντέρνας Τέχνης» (Utopía y Vanguardia. Arte ruso en la Colección Costakis – MOMus Museo de Arte Moderno de Salónica. 4.07.2024-31.03.2025, Colección del Museo Ruso).
Πρόκειται για τη μεγάλη συνεργασία του Μουσείου Μοντέρνας Τέχνης του MOMus για το 2024, στο πλαίσιο κινήσεων δικτύωσης με μουσεία και ιδρύματα του εξωτερικού που έχουν στην κατοχή τους συλλογές ιστορικών ευρωπαϊκών πρωτοποριών.
Την έκθεση «Pablo Picasso: Εξορία και Νοσταλγία» επιμελείται ο δρ Ιστορίας της Τέχνης Carlos Ferrer Barrera, από το τμήμα Εκθέσεων και Πολιτιστικών προγραμμάτων Museo Casa Natal Picasso (Μάλαγα). Στον συντονισμό της έκθεσης η Μαρία Τσαντσάνογλου.
To MOMus-Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης-Συλλογή Κωστάκη @StefanosTsakiris
Έως 10 Νοεμβρίου 2024 στο MOMus-Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης-Συλλογή Κωστάκη (Μονή Λαζαριστών, Θεσσαλονίκη). Από τις 7 έως τις 10 Νοεμβρίου θα πραγματοποιηθούν τελευταίες ξεναγήσεις από τους επιμελητές, μία εκδήλωση λόγου για τον Pablo Picasso και τις συνδέσεις του με τη ρωσική πρωτοπορία, και ένα disco house SPEKTRAUM party. Πληροφορίες στη σελίδα του MOMus-Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης-Συλλογή Κωστάκη στο Facebook.
Κεντρική φωτ.: Juan Gyenes (Χουάν Γκένες), Πικάσο (Βαλλωρίς)... στις 12 το πρωί!, Βαλλωρίς, 2 Απριλίου 1954. Φωτογραφία 30 x 50 εκ. Προέλευση: Casa Natal Picasso, Μάλαγα © Succession Picasso 2024
