«Το θέατρο είναι ρήμα παρά ουσιαστικό, μια δράση παρά ένα μέρος» (Μάρθα Γκράχαμ, Αμερικανίδα χορογράφος, 1894-1991), καθώς επιτυγχάνει την πνευματική «κινητοποίηση». Πώς, όμως, «γεννήθηκε» η Τέχνη αυτή; «Καταδικασμένος να ερμηνεύσει το μυστήριο της ζωής, ο άνθρωπος εφηύρε το θέατρο» απαντά ο Γάλλος ηθοποιός Λουί Ζουβέ (1887-1951).
Κι εάν υπάρχει ένας λόγος για τον οποίο «τρυπώνουμε» στις θεατρικές αίθουσες αφήνοντας στην είσοδό τους οτιδήποτε θα μπορούσε να μας εμποδίσει να βυθιστούμε στο εκάστοτε έργο, είναι διότι το θέατρο εστιάζει στον άνθρωπο και στα στοιχειώδη της ζωής. Τον καλεί σε έναν εσωτερικό διάλογο, ανάλογα δε με το είδος του θεατρικού έργου (λ.χ. δράμα, κοινωνικό, κωμωδία) και την υπόθεση, του προκαλεί αντίστοιχα συναισθήματα.
Πρόκειται για έναν νέο κόσμο επί σκηνής, ιστορίες παράλληλες με την πραγματικότητα έξω από τις θεατρικές αίθουσες. Κι οι δημιουργοί; «Δεν κάνουμε θέατρο για το θέατρο. Δεν κάνουμε θέατρο για να ζήσουμε. Κάνουμε θέατρο για να πλουτίσουμε τους εαυτούς μας, το κοινό που μας παρακολουθεί κι όλοι μαζί να βοηθήσουμε να δημιουργηθεί ένας πλατύς, ψυχικά πλούσιος και ακέραιος πολιτισμός στον τόπο μας», τονίζει ο ιδρυτής του Θεάτρου Τέχνης, Κάρολος Κουν (1908-1987).
Σκοπός του θεάτρου είναι να μας κάνει καλύτερους ανθρώπους· σκοπός που άπτεται και στην ίδια την Τέχνη. Η θεατρική παράσταση είναι ένα δημιούργημα που εκτυλίσσεται σε ζωντανό χρόνο μπροστά μας, η αύρα δεν παρεμποδίζεται και επιτυγχάνεται ανταλλαγή ενέργειας. Ένα δούναι και λαβείν ερμηνευτών και κοινού, με τους ερμηνευτές να προσπαθούν να ισορροπούν σε τεντωμένο σχοινί μιας και εκτίθενται, και οποιαδήποτε αρνητική αντίδραση από το κοινό μεταβάλλει το δημιούργημα και επηρεάζει τους εμπλεκόμενους.
Ανακαλώ από τον Σαίξπηρ ότι «η τέχνη δεν είναι για τους λίγους αλλά ούτε και για τους πολλούς, είναι για τον καθένα μας προσωπικά». Όσο διαφορετικοί κι αν είμαστε, συγκλίνουμε στο πρίσμα της ευαισθησίας που κι αυτό είναι σε διαφορετικά επίπεδα στον καθένα. Το θέατρο, η Τέχνη, έχει τη δύναμη να καταρρίπτει οποιουσδήποτε φραγμούς, οποιαδήποτε σύνορα μεταξύ των ανθρώπων. Υπό αυτή την οπτική, η τέχνη είναι συνώνυμη της ειρήνης και αντίθετη του πολέμου. Κι αυτή η επισήμανση επίκειται, ειδεμή στις μέρες μας.
Τη φράση ότι «η τέχνη είναι ειρήνη» ξεχωρίσαμε στο μήνυμα για την Παγκόσμια Ημέρα Θεάτρου το οποίο εφέτος συνέγραψε ο Νορβηγός συγγραφέας και θεατρικός συγγραφέας, Γιον Φόσε (Jon Fosse), βραβευμένος με το Νόμπελ Λογοτεχνίας 2023. Ο Φόσε επελέγη εφέτος (2024) από το Εκτελεστικό Συμβούλιο του Διεθνούς Ινστιτούτου Θεάτρου για τη συγγραφή του μηνύματος της Παγκόσμιας Ημέρας Θεάτρου 2024.
Υπενθυμίζεται ότι, κάθε χρόνο το Εκτελεστικό Συμβούλιο της ITI (Διεθνές Ινστιτούτο Θεάτρου) επιλέγει μια εξαιρετική προσωπικότητα θεάτρου για να γράφει το μήνυμα για την Παγκόσμια Ημέρα Θεάτρου, η οποία γιορτάζεται διεθνώς κάθε 27 Μαρτίου από το 1962.
Ακολουθεί το μήνυμα του Γιον Φόσε για την Παγκόσμια Ημέρα Θεάτρου:
Η Τέχνη είναι Ειρήνη
Κάθε άνθρωπος είναι μοναδικός και ταυτόχρονα μοιάζει με όλους τους άλλους ανθρώπους. Η ορατή, εξωτερική μας εμφάνιση είναι διαφορετική από όλων των άλλων φυσικά, αλλά υπάρχει επίσης κάτι μέσα στον καθένα από εμάς, που ανήκει μόνο σε αυτό το άτομο – που είναι μόνο αυτό το άτομο. Θα μπορούσαμε να το ονομάσουμε το πνεύμα του ή την ψυχή του. Ή αλλιώς, μπορούμε να αποφασίσουμε να μην το χαρακτηρίσουμε καθόλου με λέξεις, απλά να το αφήσουμε ήσυχο.
Αλλά ενώ όλοι μας είμαστε διαφορετικοί μεταξύ μας, είμαστε και όμοιοι. Οι άνθρωποι από κάθε μέρος του κόσμου είναι θεμελιωδώς παρόμοιοι, ανεξάρτητα από τη γλώσσα που μιλάμε, το χρώμα του δέρματός μας, το χρώμα των μαλλιών μας.
Αυτό μπορεί να είναι κάπως παράδοξο: ότι είμαστε εντελώς όμοιοι και ταυτόχρονα εντελώς ανόμοιοι. Ίσως ο άνθρωπος να είναι εγγενώς παράδοξος, με τη γεφύρωση του σώματος και της ψυχής μας περιλαμβάνουμε τόσο την πιο γήινη, απτή ύπαρξη όσο και κάτι που υπερβαίνει αυτά τα υλικά, επίγεια όρια.
Η τέχνη, η καλή τέχνη, καταφέρνει με τον υπέροχο τρόπο της να συνδυάζει το εντελώς μοναδικό με το καθολικό. Μας επιτρέπει να κατανοήσουμε το διαφορετικό -το ξένο, θα μπορούσαμε να πούμε- ως καθολικό. Με αυτόν τον τρόπο, η τέχνη σπάει τα όρια μεταξύ γλωσσών, γεωγραφικών περιοχών, χωρών. Συγκεντρώνει όχι μόνο τις ατομικές ιδιότητες του καθενός, αλλά και με μια άλλη έννοια, τα ατομικά χαρακτηριστικά κάθε ομάδας ανθρώπων, για παράδειγμα κάθε έθνους.
Η τέχνη το κάνει αυτό όχι ισοπεδώνοντας τις διαφορές και κάνοντας τα πάντα ίδια, αλλά αντίθετα, δείχνοντάς μας τι είναι διαφορετικό από εμάς, άλλο ή ξένο. Κάθε σπουδαία τέχνη περιέχει ακριβώς αυτό: κάτι ξένο, κάτι που δεν μπορούμε να κατανοήσουμε πλήρως κι όμως ταυτόχρονα το κατανοούμε κατά κάποιον τρόπο. Περιέχει ένα μυστήριο, ας πούμε. Κάτι που μας γοητεύει και έτσι μας ωθεί πέρα από τα όριά μας και με αυτόν τον τρόπο δημιουργεί την υπέρβαση που κάθε τέχνη πρέπει και να περιέχει μέσα της και να μας οδηγεί σ’ αυτήν.
Δεν γνωρίζω καλύτερο τρόπο για να φέρει κανείς κοντά τα αντίθετα. Αυτή είναι η ακριβώς αντίστροφη προσέγγιση από εκείνη των βίαιων συγκρούσεων που βλέπουμε τόσο πολύ συχνά στον κόσμο, οι οποίες υποκύπτουν στον καταστροφικό πειρασμό να εξοντώσουν οτιδήποτε ξένο, οτιδήποτε μοναδικό και διαφορετικό, συχνά χρησιμοποιώντας τις πιο απάνθρωπες εφευρέσεις που έχει θέσει στη διάθεση μας η τεχνολογία. Υπάρχει τρομοκρατία στον κόσμο. Υπάρχει πόλεμος. Διότι οι άνθρωποι έχουν και μια ζωώδη πλευρά που καθοδηγείται από το ένστικτο να βιώνουν το άλλο, το ξένο, ως απειλή για τη δική τους ύπαρξη και όχι ως ένα συναρπαστικό μυστήριο.
Έτσι εξαφανίζεται η μοναδικότητα -οι διαφορές που όλοι μπορούμε να δούμε-, αφήνοντας πίσω μια συλλογική ομοιομορφία, όπου οτιδήποτε διαφορετικό αποτελεί απειλή που πρέπει να εξαλειφθεί. Αυτό που φαίνεται από έξω ως διαφορά, για παράδειγμα στη θρησκεία ή στην πολιτική ιδεολογία, γίνεται κάτι που πρέπει να κατατροπωθεί και να καταστραφεί.
Ο πόλεμος είναι η μάχη ενάντια σε αυτό που βρίσκεται βαθιά μέσα σε όλους μας: το κάτι μοναδικό. Και είναι επίσης μια μάχη ενάντια στην τέχνη, ενάντια σε αυτό που βρίσκεται βαθιά μέσα σε κάθε τέχνη.
Μίλησα εδώ για την τέχνη γενικά, όχι για το θέατρο ή τη θεατρική γραφή ειδικότερα, αλλά αυτό συμβαίνει επειδή, όπως είπα, όλη η καλή τέχνη, κατά βάθος, περιστρέφεται γύρω από το ίδιο πράγμα: παίρνει το εντελώς μοναδικό, το εντελώς συγκεκριμένο, και το καθιστά καθολικό. Ενώνει το ιδιαίτερο με το καθολικό μέσω της καλλιτεχνικής του έκφρασης: δεν εξαλείφει την ιδιαιτερότητά του, αλλά την τονίζει, αφήνοντας το ξένο και το άγνωστο να λάμψει ξεκάθαρα.
Ο πόλεμος και η τέχνη είναι αντίθετα, όπως ακριβώς ο πόλεμος και η ειρήνη είναι αντίθετα – είναι τόσο απλό. Η τέχνη είναι ειρήνη.
Μετάφραση στα ελληνικά από την αγγλική μετάφραση του νορβηγικού πρωτοτύπου: Γιόλα Κλείτου για το Κυπριακό Κέντρο Διεθνούς Ινστιτούτου Θεάτρου (ΚΚΔΙΘ)
