Μπορούμε να αναπαραστήσουμε το παρελθόν όπως ήταν ή πάντα αναπαριστούμε κάποια εκδοχή του πώς ήταν ή ενδεχομένως να ήταν; Όπως άλλες ιστορικές θηριωδίες, το Ολοκαύτωμα είναι μια σειρά γεγονότων που δημιουργήθηκαν από ανθρώπους και προκάλεσαν ανθρώπινα θύματα, που εξακολουθούν να στοιχειώνουν τον πολιτισμό μας και να απασχολούν τον επιστημονικό και δημόσιο λόγο συμπεριλαμβανομένου και του κινηματογράφου.
Μπορεί οι ιστορικοί ερευνητές να συζητούν τη δυνατότητα και τη λογική της «αναπαράστασης», αλλά το Ολοκαύτωμα δεν έπαψε να αποτυπώνεται στην οθόνη με το ερώτημα που κάθε φορά τίθεται είναι πώς και ποιες ταινίες επιλέγει κανείς για ανάλυση. Αυτό, διότι η φιλμογραφία είναι αχανής. Αρκεί να αναφέρουμε ότι το διάστημα μεταξύ 1945 και 1999, γυρίστηκαν 782 έργα που αφορούν σε κινηματογραφικές ταινίες, παραγωγές για την τηλεόραση και τα καλωδιακά κανάλια ή ταινίες που βγήκαν απευθείας σε βίντεο.
Τα 782 αυτά έργα «με τον έναν ή τον άλλον τρόπο, ασχολούνται με το θέμα (σ.σ. το Ολοκαύτωμα) και ο αριθμός τους μεγαλώνει συνεχώς. Οι περισσότερες ταινίες γυρίζονται στις ΗΠΑ με τη Γερμανία να καταλαμβάνει τη δεύτερη θέση. Αλλά δεν υπάρχει χώρα της δυτικής και ανατολικής Ευρώπης που να μην έχει συμβάλει σε αυτό το σύνολο, όπως έχει κάνει και το Ισραήλ και μία σειρά χωρών που ίσως κανείς να μην το περίμενε όπως η Αυστραλία, το Πακιστάν, η Ιαπωνία και η Κίνα», όπως υπογραμμίζει ο επίτιμος καθηγητής Ιστορίας στο Ινστιτούτο Τεχνολογίας της Καλιφόρνια των ΗΠΑ, Ρόμπερτ Α. Ρoζενστόουν, στο βιβλίο του «Η Ιστορία στον Κινηματογράφο – Ο Κινηματογράφος στην Ιστορία» (εκδ. «Μωβ»).
Λαμβάνοντας υπόψη ότι ο χώρος συνάδει με τη μνήμη και τη διατήρησή της όπως και ότι το ανθρώπινο σώμα ιδώνεται ως μία μορφή χώρου, δεν θα μπορούσε τη Διεθνή Ημέρα Μνήμης Θυμάτων Ολοκαυτώματος (27 Ιανουαρίου), να μην γίνει αναφορά στα στρατόπεδα συγκέντρωσης, εκεί όπου ο σεβασμός στη ζωή είχε απεκδυθεί και κάθε έννοια ανθρωπιάς ήταν ανύπαρκτη.
Πηγή φωτ.: Shutterstock
Το ανείπωτο μπορεί να εκφραστεί καλύτερα μέσω της εικόνας διότι οι λέξεις ενίοτε είναι δυσεύρετες να το αποτυπώσουν – η εικόνα έχει τη δύναμη να κάνει το κοινό να νιώσει ένα μέρος της φρίκης και κατ’ επέκταση ένα μέρος του πόνου που προκλήθηκε. Μία πληγή που παρά τον χρόνο δεν επουλώνεται παρά μόνο να απαλυνθεί μπορεί. Οι θηριωδίες δεν χρειάζεται πάντα να αναπαρίστανται τη στιγμή της πράξης τους: ο ήχος, το χρώμα, η αφήγηση αλλά και αρχειακό υλικό ενδείκνυνται ως τρόποι και μέθοδοι κατάλληλοι στην αναπαράσταση, όπως στο ντοκιμαντέρ «Νύχτα και Καταχνιά» αλλά και στη σχετικά πρόσφατη ταινία «Ζώνη Ενδιαφέροντος» του Βρετανού Τζόναθαν Γκλέιζερ – μεταξύ άλλων.
«Νύχτα και Καταχνιά»
«Ακόμη κι ένα ήσυχο τοπίο, ακόμη και ένα λιβάδι και ένας δρόμος όπου αμάξια, χωρικοί και ζευγάρια περνούν, ακόμη και ένα χωριουδάκι, μπορεί να οδηγούν σε ένα στρατόπεδο συγκέντρωσης. Στούτχοφ, Οράνιενμπουργκ, Άουσβιτς, Νόιενγκαμμε, Μπέλζεν, Ράβενσμπουργκ, Νταχάου. Ήταν απλά ονόματα σαν όλα τ' άλλα σε χάρτες και σε οδηγούς. Το αίμα ξεράθηκε και οι φωνές σίγησαν. Κανείς επισκέπτης στις πτέρυγες τώρα εκτός από την κάμερά μας. Περίεργο χορτάρι καλύπτει τους δρόμους που ήταν γεμάτοι εγκλείστους. Δεν υπάρχει πλέον ρεύμα στα σύρματα. Βήμα δεν ακούγεται, παρά μόνο το δικό μας».
Πρόκειται για όσα ακούει το κοινό στα πρώτα λεπτά του ντοκιμαντέρ του Αλέν Ρενέ (1922-2014), «Νύχτα και καταχνιά», τονίζοντας την κυριαρχία των στρατοπέδων συγκέντρωσης εν μέσω Β' Παγκοσμίου Πολέμου αλλά και το οδυνηρό αποτέλεσμα των πράξεων των Ναζί με τις πρακτικές τους σε αυτά τα στρατόπεδα.
Επικεντρωμένο στο τι γινόταν στα ναζιστικά εκείνα «κολαστήρια», το διαρκείας μισής ώρας ντοκιμαντέρ θέτει ερωτήματα όπως πώς η Ιστορία αποτυπώνεται στην τέχνη, ειδικότερα, πώς καταγράφεται ένα τραυματικό γεγονός που είναι νωπό. Αυτό, δεδομένου ότι το ντοκιμαντέρ γυρίστηκε το 1956 – λίγα μόλις χρόνια μετά το πέρας του Β' Παγκόσμιου Πολέμου. Θέτει επίσης ερωτήματα σχετικά με το τραύμα· ανείπωτο το τραύμα, πώς μπορεί να ειπωθεί μέσω της τέχνης, κι εκείνο που ήταν ανοίκειο πώς μπορεί να οικειοποιηθεί; Ποιος ο ρόλος του αρχειακού υλικού ώστε το γεγονός, στις επόμενες γενιές, να μη λησμονηθεί;
Με τη ρεαλιστική του κινηματογραφική αφήγηση και την ποιητικότητα στην εκφώνηση (σ.σ. τον ποιητικό μονόλογο του Γάλλου συγγραφέα και επιζώντος του Μαουτχάουζεν, Ζαν Κερόλ, τον διαβάζει ο Γάλλος ηθοποιός, Μισέλ Μπουκέ), το ντοκιμαντέρ προκάλεσε τότε, δέος στην Ευρώπη. Παρόμοιο αίσθημα προκαλεί και σήμερα, ακόμη κι αν οι πληροφορίες για τα τεκταινόμενα στα στρατόπεδα συγκέντρωσης είναι περισσότερες από τότε.
Τότε, η κάμερα του Ρενέ ήταν μία τρόπον τινά «αποκάλυψη» ενσωματώνοντας φωτογραφίες και πλάνα αρχείων που απαθανατίζουν μέρος του αποτελέσματος της «τελικής λύσης» στους Εβραίους κρατουμένους: σώματα σκελετωμένα, νεανικά και γέρικα, δίχως ζωή, με τα μάτια ορθάνοικτα να κοιτούν κατάματα το κοινό, σώματα να σκεπάζουν την επιφάνεια της γης κι έπειτα να ρίχνονται σε σκαμμένο έδαφος σπρωγμένα από μπουλτόζα, φούρνοι αλλά και θάλαμοι αερίων. Ζευγάρια παπουτσιών, γυαλιά οράσεως και γυναικεία κόμη ως τρόπον τινά «κρατούμενα» κι αυτά, στοιβαγμένα σε διαφορετικούς θαλάμους, δίνοντας την αίσθηση ενός σταδιακού ακρωτηριασμού των Εβραίων κρατουμένων πριν από την αποτρόπαια εξόντωσή τους.
Το εσωτερικό ενός κρεματόριου με βαγόνια που χρησιμοποιούνταν για τη μεταφορά των σορών στους θαλάμους αερίων, στο πρώην ναζιστικό στρατόπεδο συγκέντρωσης στο Άουσβιτς-Μπίρκεναου της Πολωνίας. Στο μουσείο φυλάσσονται λουλούδια στη μνήμη των θυμάτων της ναζιστικής θηριωδίας. Φωτογραφία μη χρονολογημένη. Πηγή φωτ.: ΑΡ
Κι αν οι εικόνες αυτές είναι φρικτές είναι διότι έτσι φρικτές ήταν οι πράξεις απέναντι στα σώματά τους. Παρά τον πανδαμάτωρα χρόνο, η φρίκη του Ολοκαυτώματος δεν ηδύνατο να ξεχαστεί· την αναβιώνουν οι μαρτυρίες των επιζώντων, την υπενθυμίζουν το αρχειακό υλικό, οι μουσειακοί χώροι στα στρατόπεδα και το αίσθημα δυσφορίας στους θαλάμους αερίων, καθότι ο χώρος έχει μνήμη κι ο χώρος ανασύρει τη μνήμη.
Με μία εξωτερική κι έπειτα εσωτερική περιήγηση στο χώρο του στρατοπέδου συγκέντρωσης Άουσβιτς ξεκινά και το ντοκιμαντέρ του Ρενέ. Από την εικόνα του στρατοπέδου όταν γυρίστηκε η ταινία το 1956, με το φυτρωμένο γρασίδι περιμετρικά του, ο αμφιβληστροειδής μεταφέρεται στις εικόνες μαρτυρίων των κρατουμένων.
Η εναλλαγή της εικόνας με τις αναδρομές (flash back) συνάδει με το χρώμα στο ντοκιμαντέρ: στο αφηγηματικό παρόν, οπότε και ο Ρενέ πραγματοποιεί τα γυρίσματα, η εικόνα είναι έγχρωμη. Ενώ, στο ιστορικό παρόν, τότε δηλαδή που αναδύονται τα γεγονότα μέσω αρχειακού υλικού, η εικόνα είναι μαυρόασπρη, τονίζοντας με το χρώμα τη ζοφερή κατάσταση του τότε.
Εν μέσω Β’ Παγκοσμίου Πολέμου δεν χρειαζόταν να δύσει ο ήλιος για να επικρατήσει ζόφος στα στρατόπεδα συγκέντρωσης, η κατάσταση που επικρατούσε καθιστούσε την καθημερινότητα μία «νύχτα και καταχνιά» σε επανάληψη δίχως τέλος.
Η ζωή που κυλούσε το 1956 και εξακολουθεί να κυλά μέχρι σήμερα, στο στρατόπεδο συγκέντρωσης Άουσβιτς και σε κάθε στρατόπεδο συγκέντρωσης, πλανάται από τις ζωές περίπου έξι εκατομμυρίων Εβραίων που ξεψύχησαν βασανισμένοι μέσα στον πόνο τους. Το ντοκιμαντέρ του Ρενέ καταγράφει την ωμότητα στα στρατόπεδα συγκέντρωσης, εκεί όπου η ζωή είχε αναιρεθεί. Αποτελεί δε, ένα ποιητικό δημιούργημα που κατατίθεται στο πολιτιστικό απόθεμα της ανθρωπότητας ως ένα χρέος προς αυτή για το έγκλημα που διαπράχθηκε σε εκείνα τα στρατόπεδα.
Περί ου ο λόγος για στρατόπεδα, είναι σημαντική μία αναφορά στο Μπέλζετς, το κατ εξοχήν στρατόπεδο της γενοκτονίας από το οποίο όμως δεν υπήρξαν επιζώντες, παρά μόνο 550.000 νεκροί, όλοι Εβραίοι.
Εάν αυτό είναι ο άνθρωπος
Τι είναι επομένως, ο άνθρωπος; Προστατεύεται η ύπαρξή του; Στα στρατόπεδα συγκέντρωσης η ζωή βρισκόταν στο όριο, η ζωή είχε αναιρεθεί καθότι είχε κριθεί από την κυρίαρχη εξουσία ως ανάξια να βιωθεί. «Όπλο», συνάμα άμυνα και δύναμη των επιζόντων του Ολοκαυτώματος οι λέξεις τους, κι ένας από αυτούς, ο Πρίμο Λέβι, τις τοποθέτησε σε προτάσεις, δημιούργησε κεφάλαια και εξέδωσε βιβλίο.
Στις σελίδες του, το κοινό γνωρίζει από μία ακόμη οπτική, πώς είναι να ζει κανείς σε ένα στρατόπεδο συγκέντρωσης με καθημερινούς βασανισμούς και μαζικές εκτελέσεις, γίνεται επίσης προσπάθεια από την πλευρά του συγγραφέα –και έως το τέλος της ζωής του– να κατανοήσει τη «λογική» πίσω από τα στρατόπεδα συγκέντρωσης. Μόνο που πρακτικές σαν του Ολοκαυτώματος δεν επιδέχονται λογικής, εντάσσονται στη μεγαλύτερη ύβρι.
Λαμβάνοντας υπόψιν τη δύναμη των λέξεων παραθέτω ένα απόσπασμα του βιβλίου (εκδ. «Άγρα»), μιας και ο συγγραφέας – επιζών έχει τον λόγο: «Εσείς που ήσυχοι ζείτε/ Στο ζεστό σας σπίτι/ Και το βράδυ γυρνώντας θα βρείτε/ Φαγητό και πρόσωπα φίλων/ Σκεφτείτε εάν αυτό είναι ο άντρας/ Αυτός/ Πού δουλεύει στη λάσπη/ Πού δεν ησυχάζει ποτέ/ Πού παλεύει για λίγο ψωμί/ Πού πεθαίνει για ένα ναι ή ένα όχι./
Σκεφτείτε ένα αυτό είναι η γυναίκα/ Αυτή/ Πού έχασε/ Τ’ όνομά της, τα μαλλιά της/ Τη δύναμή της να θυμάται/ Κρύο το στήθος άδεια τα μάτια/ Σαν βάτραχος το χειμώνα./
Σκεφτείτε ότι έχει συμβεί/ Τις λέξεις αυτές σας ορίζω/ Γράψτε τις στην καρδιά σας/ Στο σπίτι, στο δρόμο/ Πριν κοιμηθείτε όταν ξυπνάτε/ Επαναλάβατέ τις στα παιδιά σας./ Ή/ Το σπίτι σας να ερημώσει/ Η αρρώστια να σας καταβάλλει/ Οι γιοι σας να σας απαρνηθούν».
Το εξώφυλλο του βιβλίου
Η Διεθνής Ημέρα Μνήμης για τα Θύματα του Ολοκαυτώματος, στις 27 Ιανουαρίου, υπενθυμίζει τη φρίκη με αναπάντητο το «γιατί». Όσο για αυτή την ημέρα, καθιερώθηκε από τη Γενική Συνέλευση του ΟΗΕ την 1η Νοεμβρίου 2005, και επιλέχθηκε διότι στις 27 Ιανουαρίου 1945, τα σοβιετικά στρατεύματα απελευθέρωσαν το Άουσβιτς-Μπιρκενάου, το μεγαλύτερο στρατόπεδο συγκέντρωσης και εξόντωσης του ναζιστικού καθεστώτος.
Κεντρική φωτ.: Τμήμα του στρατοπέδου συγκέντρωσης Άουσβιτς-Μπίρκεναου. Πηγή φωτ.: Shutterstock
