Βαρύ φόρο αίματος «πληρώνουν» η ιστορία και ο πολιτισμός της Ουκρανίας από την έναρξη της ρωσικής στρατιωτικής εισβολής της 24ης Φεβρουαρίου 2022 και δεν είναι διόλου τυχαίο ότι δέχονται επιθέσεις καθώς μέσω αυτών πλήττεται η ταυτότητα της Ουκρανίας. Η καλλιτεχνική και πολιτιστική κληρονομιά της έχουν συστηματικά στοχοποιηθεί από τη Ρωσία, η οποία επιδιώκει επίσης να ξαναγράψει την Ιστορία για να δικαιολογήσει όσο μπορεί περισσότερο, στους πολίτες της χώρας της, την επιθετικότητά της.
Εντός τριών ετών από την έναρξη της εισβολής, η Μόσχα δεν έχει καταστρέψει μόνο στρατιωτικούς στόχους και κρίσιμες υποδομές, αλλά και οτιδήποτε επιτρέπει στους Ουκρανούς να μιλούν για τη δική τους ταυτότητα και κρατική υπόσταση. Στο πλαίσιο αυτής της πολιτικής, οι ρωσικές δυνάμεις – μεταξύ άλλων – αφαιρούν και καταστρέφουν έργα τέχνης από μουσεία καθώς και ουκρανικά βιβλία από σχολεία και βιβλιοθήκες στις κατεχόμενες περιοχές, σε μία προσπάθεια εξάλειψης της Ιστορίας και σε μία συγκυρία κατά την οποία, στην Ουκρανία, «ο πολιτισμός είναι πολύ σημαντικός για την επούλωση των τραυμάτων […] ζωτικής σημασίας για τη συνοχή και την ανθεκτικότητα των κοινοτήτων σε περίοδο πολέμου», όπως υπογραμμίζει στο BBC η επικεφαλής του γραφείου της Unesco στην Ουκρανία, Chiara Dezzi Bardeschi.
Το πολιτιστικό έγκλημα που διαπράττει ο Βλαντίμιρ Πούτιν σε καμία περίπτωση δεν έχει άλλοθι, πόσω μάλλον όταν υπάρχει η Σύμβαση της Χάγης για την προστασία των πολιτιστικών αγαθών σε περίπτωση ενόπλων συγκρούσεων. Δεν πρόκειται για πενιχρό αριθμό κατεστραμμένων μνημείων. Από την έναρξη του πολέμου στις 24 Φεβρουαρίου 2022 έως και τις 22 Ιανουαρίου 2025, η UNESCO έχει επαληθεύσει πλήγματα σε 476 μνημεία – 149 θρησκευτικούς χώρους, 241 κτίρια ιστορικού ή/και καλλιτεχνικού ενδιαφέροντος, 32 μουσεία, 33 μνημεία, 18 βιβλιοθήκες, ένα αρχείο και δύο αρχαιολογικούς χώρους.
Πρόδηλο είναι μία καταστροφή τέτοιου μεγέθους να έχει απομακρύνει την Ουκρανία από τον πολιτιστικό «χάρτη» αν και φορείς όπως το Μπαλέτο και η Όπερα της Οδησσού συνεχίζουν ακάθεκτοι τις περιοδείες τους με έσω σαφώς εσωτερικό πλήγμα. Έχει επίσης γεννηθεί μία «δίψα» στους Ουκρανούς για τον δικό τους πολιτισμό, χαρακτηριζόμενη ως «ουκρανική πολιτιστική έκρηξη», μιας και συγκροτήματα, καλλιτέχνες και συγγραφείς προσπαθούν και καταφέρνουν να παρουσιάσουν έργα τους, με τις πρεμιέρες στα θέατρα να είναι γεμάτες.
Το πλήγμα παραμένει, ομοίως και ο φόβος για μία νέα καταστροφή. Αν μη τι άλλο, τα κάθε είδους μνημεία κινδυνεύουν όσο και οι άνθρωποι κατά τη διάρκεια ενός πολέμου. Θα τα χαρακτηρίζαμε – τα μνημεία – σιωπηλούς μάρτυρες της «απτής» Ιστορίας. Ενίοτε και στάσιμους μάρτυρες, λαμβάνοντας υπ όψιν ότι η μεταφορά όλων τους δεν είναι εφικτή, μόνο που η μεταφορά τους δεν βρίσκεται στην πρώτη σκέψη όσων κινδυνεύει η ζωή τους.
Η κατεστραμμένη πολιτιστική κληρονομιά
Μέρος του Ακαδημαϊκού Περιφερειακού Θεάτρου Δράματος του Ντονέτσκ στη Μαριούπολη της Ουκρανίας απανθρακώθηκε έπειτα από βομβιστική επίθεση στις 16 Μαρτίου 2022, όταν το θέατρο χρησιμοποιήθηκε ως καταφύγιο. Δευτέρα, 4 Απριλίου 2022. (AP Photo/Alexei Alexandrov, Αρχείο)
Η Ιστορία καταγράφεται, τυπώνεται κι έτσι διαδίδεται. Γι' αυτό και η επίθεση των ρωσικών δυνάμεων, την άνοιξη του 2024, στο τυπογραφείο Faktor Druk, στο Χάρκοβο, θεωρείται ως στοχευμένο χτύπημα με αποτέλεσμα επτά άνθρωποι να χάσουν τη ζωή τους και να καταστραφούν 50.000 βιβλία, κάτι που – όπως περιέγραψε ένας εκδότης – επέφερε την πτώση του ηθικού της κοινωνίας.
Μόνο που η ουκρανική πολιτιστική κληρονομιά δεν έχει καταστραφεί μόνο κατά τη διάρκεια εσκεμμένων επιθέσεων ή κατά τη διάρκεια μάχης, αλλά και «ακρωτηριάζεται» από τις ρωσικές δυνάμεις. Περισσότερα από 480.000 έργα τέχνης έχουν αφαιρεθεί παράνομα από τη Ρωσία, με το Μουσείο της Χερσώνας να σημειώνει ότι κατά τη διάρκεια της κατοχής της πόλης αφαιρέθηκαν περισσότερα από 10.000 έργα. Περί τα 120 έργα τέχνης μεταφέρθηκαν στην επίσης κατεχόμενη Κριμαία.
Όπως αναφέρει το BBC, σε ορισμένα μουσεία στα κατεχόμενα τμήματα της Ουκρανίας, οι Ρώσοι αφαίρεσαν εκθέματα για προπαγανδιστικούς σκοπούς. Για παράδειγμα, μία έκθεση για τη σύγχρονη ιστορία της Ουκρανίας στο Μπέρντιανσκ αντικαταστάθηκε με μια έκθεση που εξυμνεί την «ειδική στρατιωτική επιχείρηση» – την επίσημη ονομασία του Κρεμλίνου για τον πόλεμο κατά της Ουκρανίας.
Η περιφέρεια του Ντονέτσκ στην ανατολική Ουκρανία φέρει τη θλιβερή διάκριση ότι είναι μία από τις περιοχές που επλήγησαν περισσότερο από τον πόλεμο, όπως αποδεικνύεται από τον κατάλογο των επαληθευμένων μνημείων της UNESCO. Στην προκειμένη, δεν ευθύνεται μόνο η ρωσική στρατιωτική εισβολή της 24ης Φεβρουαρίου 2022· το ανατολικό μέτωπο που βρίσκεται εντός της περιφέρειας Ντονέτσκ έχει δει έντονες μάχες από την έναρξη του πολέμου της Ρωσίας το 2014.
Συντρίμμια καλύπτουν το εσωτερικό του Ακαδημαϊκού Περιφερειακού Θεάτρου του Ντονέτσκ έπειτα από βομβιστική επίθεση στις 16 Μαρτίου 2022 στη Μαριούπολη της Ουκρανίας. Η φωτογραφία τραβήχθηκε στις 4 Απριλίου 2022 (AP Photo/Alexei Alexandrov, File)
Εντός της περιφέρειας Ντονέτσκ, η Μαριούπολη υπέστη παρατεταμένη πολιορκία από τις ρωσικές δυνάμεις, με αποτέλεσμα σοβαρές απώλειες μεταξύ των αμάχων και εκτεταμένες ζημιές στις υποδομές και την πολιτιστική κληρονομιά, συμπεριλαμβανομένων του Θεάτρου της Μαριούπολης στο υπόγειο του οποίου έβρισκαν κατά διαστήματα καταφύγιο οι κάτοικοι της πόλης.
Το κτίριο καταστράφηκε στις 16 Μαρτίου 2022 έπειτα από ρωσικό βομβαρδισμό, μαζί με το κτίριο τη ζωή τους έχασαν περίπου 600 άνθρωποι. Έστω και συμβολικά, η καταστροφή του Θεάτρου με αμάχους στους χώρους του, καταδεικνύει την αδηφάγα φύση του πολέμου και εκείνου που διατάζει την έναρξή του.
Άνθρωποι περπατούν μπροστά από το Θέατρο στη Μαριούπολη της Ουκρανίας, μετά τον βομβαρδισμό του θεάτρου στις 16/03/2022, το οποίο χρησιμοποιήθηκε ως καταφύγιο. Τα ρωσικά στρατεύματα στην Ουκρανία επιτίθενται σκόπιμα σε μουσεία, βιβλιοθήκες και άλλα πολιτιστικά ιδρύματα της χώρας, σύμφωνα με έκθεση που εκδόθηκε (στις 2/12/2022) από το αμερικανικό και το ουκρανικό τμήμα της διεθνούς οργάνωσης συγγραφέων PEN. Φωτ.: Στις 4/4/2022 (AP Photo/Alexei Alexandrov, Αρχείο)
Εκτός του Θεάτρου της Μαριούπολης, στα σημαντικά μνημεία που έχουν καταστραφεί είναι η ιδρυθείσα τον 10ο αιώνα Βιβλιοθήκη του Τσερνίχιβ που βομβαρδίστηκε στις 11 Μαρτίου 2022, το Μουσείο Αρχίπ Κουίντζι στη Μαριούπολη που ήταν αφιερωμένο στον ελληνορωσικής καταγωγής ζωγράφο Άρχιππο Κουγιουμτζή και βομβαρδίστηκε στις 21 Μαρτίου 2022 καταστράφηκε το Μουσείο Αρχίπ Κουίντζι.
Ακόμη, το Μουσείο Λογοτεχνίας Γκρεγκόριους Σκοβορόντα, η πρώτη κατοικία του ποιητή και φιλοσόφου Γκρεγκόριους Σκοβορόντα, καταστράφηκε στις 6 Μαΐου 2022, η Εκκλησία Ποκρόφσκα στο Μαλίν βομβαρδίστηκε στις 6 Μαρτίου 2022.
Η μεγαλύτερη καταστροφή της πολιτιστικής κληρονομιάς παρατηρείται στην αρχή του πολέμου οπότε και η οργή είναι μεγαλύτερη. Ερώτημα που τίθεται είναι εάν και κατά πόσο διεθνείς οργανισμοί μπορούν να συνδράμουν στην παρουσία του πολιτισμού και την αποκατάσταση της καταστροφής.
Μεταξύ άλλων πρωτοβουλιών στον τομέα του πολιτισμού, η UNESCO άπτεται στην πρόληψη ζημιών, τη δρομολόγηση διαφόρων έργων εξυγίανσης και επισκευής, μεταξύ άλλων στην Οδησσό στο Μουσείο Καλών Τεχνών, στο Μουσείο Αρχαιολογίας και στο Σπίτι των Επιστημόνων, καθώς και σε πολλά μουσεία στο Κίεβο.
Στην Οδησσό, το ιστορικό κέντρο της οποίας περιλαμβάνεται στον κατάλογο της παγκόσμιας κληρονομιάς από τον Ιανουάριο του 2023, ο Οργανισμός θα εγκαταστήσει μια προσωρινή στέγη στον καθεδρικό ναό της Μεταμόρφωσης του Σωτήρος, χάρη στην υποστήριξη της Ιταλίας, για να προστατεύσει το κλίτος από τις κακές καιρικές συνθήκες, ενώ εκτελούνται εργασίες ανακατασκευής.
Λήψη από το εσωτερικό του καθεδρικού ναού της Μεταμόρφωσης του Σωτήρος στην Οδησσό, Ιούλιος 2023. Πηγή φωτ.: Χ (πρώην Twitter)/ Peter Clifford Online
Στο μεταξύ, τα τελευταία δύο χρόνια, η UNESCO και οι εταίροι της έχουν εκπαιδεύσει περισσότερους από 1.600 επαγγελματίες του πολιτισμού για να ενισχύσουν την ικανότητα των εθνικών και τοπικών ιδρυμάτων σε όλη την Ουκρανία, η πλειοψηφία του προσωπικού των οποίων δεν είχε ποτέ στο παρελθόν αντιμετωπίσει καταστάσεις έκτακτης ανάγκης. Η εκπαίδευση περιελάμβανε την εκτίμηση των ζημιών, την εξασφάλιση των μουσειακών συλλογών και των ιστορικών κτιρίων και τη διατήρηση της ζωντανής κληρονομιάς.
Χρηματοδότησε, επίσης, προγράμματα διαμονής για σχεδόν 100 εξόριστους καλλιτέχνες και εργάζεται για να εξασφαλίσει τη συνέχιση των πολιτιστικών δραστηριοτήτων στην Ουκρανία. Για την επίτευξη αυτού του στόχου, χορήγησε επιχορηγήσεις σε 14 νέα καλλιτεχνικά έργα σε ολόκληρη τη χώρα.
Η επιθυμούμενη ανάκαμψη του πολιτισμού στα ερείπια της Ουκρανίας είναι μία ακόμη ελπίδα και συνάμα προσπάθεια που γίνεται ώστε η χώρα να ανακάμψει και να αναστρέψει την επίθεση που εξαπέλυσε ο Ρώσος πρόεδρος. Είναι, επίσης, η ειδοποιός διαφορά από τον εισβολέα: ένας ηγέτης που εξαπολύει ένοπλη επίθεση σε μία χώρα αμάχων και πολιτιστικού πλούτου αν μη τι άλλο προδίδει ότι δε γνωρίζει την ευρύτερη έννοια του πολιτισμού. Καταδεικνύεται, επίσης, ότι ο πολιτιστικός πλούτος μίας χώρας εντάσσεται στα άμαχα θύματα του πολέμου.
Τα κατεστραμμενα κτίρια –είτε είναι πολιτιστικά τοπόσημα είτε όχι– είναι αντίστοιχα των συναισθημάτων των αμάχων που βλέπουν την καταστροφή στη χώρα τους: έρημα.
Κεντρική φωτ.: Λήψη από το εσωτερικό του Ακαδημαϊκού Περιφερειακού Θεάτρου του Ντονέτσκ έπειτα από βομβιστική επίθεση στις 16 Μαρτίου 2022 στη Μαριούπολη της Ουκρανίας. Η φωτογραφία τραβήχθηκε στις 4 Απριλίου 2022. (AP Photo/Alexei Alexandrov, File)
