Αν δεν είναι το κορυφαίο εικαστικό γεγονός της χρόνιας, σίγουρα συγκαταλέγεται στα πιο σημαντικά που πρόκειται να ζήσουμε το 2025. Την Τετάρτη 22 Ιανουαρίου η Εθνική Πινακοθήκη σηκώνει αυλαία με την έκθεση «Francisco Goya, Los Caprichos» (επιμ. Κατερίνα Ταβαντζή). Ογδόντα «μαύρα διαμάντια», οξυγραφίες σε χαρτί και ακουατίντα που γεννήθηκαν στα τέλη του 18ου αιώνα, φέρνουν τον Γκόγια στις μέρες μας. Για τον Ισπανό και τον μαγικό κόσμο της Χαρακτικής μιλάνε στο Liberal τέσσερις δημιουργοί από τη νεότερη γενιά των χαρακτών μας, ρίχνοντας φως σε ένα έργο που παραμένει αγέραστο.
Φώτης Βάρθης: Χωρίς αυτά τα χαρακτικά, δεν θα ήταν ο Γκόγια που ξέρουμε
Είχα τη χαρά να επισκεφθώ την έκθεση της Εθνικής Πινακοθήκης το 2008 με τίτλο «Ο ύπνος της λογικής γεννά τέρατα» σε επιμέλεια της δρ. Μαριλένας Κασιμάτη, μεγάλο μέρος της οποίας αποτελούσαν τα «Καπρίτσια». Υπήρξαν για εμένα η πρώτη σειρά με έργα χαρακτικής ξένου καλλιτέχνη που είδα από κοντά λίγο πριν την εισαγωγή μου στην ΑΣΚΤ και την προσωπική ενασχόλησή μου με την τέχνη της χαρακτικής. Περιμένω με νοσταλγία να ξαναδώ αυτά τα σπουδαία έργα 16 χρόνια μετά.
Το όνομα του Γκόγια μας είναι γνωστό, κυρίως ίσως για το ζωγραφικό του έργο. Θα τολμήσω όμως να κάνω μια υπόθεση λέγοντας πως ο Ισπανός καλλιτέχνης δεν θα είχε την ίδια αναγνωσιμότητα ως τις μέρες μας αν δεν υπήρχε αυτή η σειρά. Ο λόγος είναι εν μέρει η διάθεσή του να πειραματιστεί με το μέσο της χαρακτικής, συνδυάζοντας τεχνικές όπως η οξυγραφία, η ακουατίντα και η βελονογραφία στην προσπάθειά του να αποδώσει τις εντάσεις και την ατμόσφαιρα που επιδίωκε στα συγκεκριμένα έργα.
Επίσης τα «Καπρίτσια» είναι μια κριτική της κοινωνίας, της πολιτικής, της θρησκείας και της ανθρώπινης φύσης, και ως τέτοια τον διαχωρίζουν μια για πάντα από το τυπικό του ζωγράφου που δέχεται παραγγελίες και αναθέσεις από την ισπανική αυλή. Αποκτά την υπόσταση του καλλιτέχνη που αυτονομείται, και ως εκ τούτου αλλάζει την αντίληψη για τον ρόλο του μέσα στην κοινωνία επηρεάζοντας καλλιτεχνικά ρεύματα που θα ακολουθήσουν.
Χαρακτικό του Φρανθίσκο Γκόγια. Πηγή φωτ.: Εθνική Πινακοθήκη
Η σειρά αυτή προβάλλει τις παθογένειες της εκκλησίας και της πολιτικής εξουσίας. Με την Ιερά Εξέταση ακόμη ενεργή, ο Γκόγια δεν διστάζει να αποδώσει με σαρκασμό και ειρωνεία την υποκρισία και την αδικία. Οι εικόνες του συχνά παρουσιάζουν την έννοια της ανθρώπινης αδυναμίας, με θύματα τόσο τους αθώους όσο και τους ισχυρούς. Ο καλλιτέχνης, πάντως, δεν περιορίζεται στην απλή κριτική των εξωτερικών συνθηκών, αλλά εξετάζει και την ανθρώπινη ψυχή. Πολλά από τα χαρακτικά της σειράς αυτής εκφράζουν το εσωτερικό χάος και την ψυχική παρακμή. Ο Γκόγια αναδεικνύει την πάλη ανάμεσα στον λογικό κόσμο και την παράλογη φύση της ανθρώπινης ύπαρξης. Οι εφιάλτες, τα τέρατα, τα φαντάσματα και τα παραμορφωμένα πρόσωπα που συχνά εμφανίζονται στα έργα του «Καπρίτσια» υποδηλώνουν την εσωτερική αυτή σύγκρουση.
Εξαιρετικά πρωτοποριακή για την εποχή της, για όλα τα παραπάνω, αυτή η σειρά χαρακτικών συνεχίζει να συγκλονίζει θεατές και να εμπνέει καλλιτέχνες, αποκαλύπτοντας την ικανότητα της τέχνης να σχολιάζει και να καταγγέλλει την ανθρώπινη κατάσταση. Τόσο για την σημασία του καλλιτέχνη στον σημερινό διάλογο με την κοινωνία όσο και για τα θέματα που πραγματεύεται ο Γκόγια σε αυτή τη σειρά έργων, θέματα που δεν σταμάτησαν να μας απασχολούν, ανυπομονώ να επιστρέψω σε αυτά με καινούρια μάτια και ελπίζω η έκθεση να είναι μια ακόμα αφορμή για περισσότερο κόσμο να γνωρίσει την χαρακτική και την δύναμη που κατέχει.
Γεννημένος το 1983 στην Αθήνα με ρίζες από Κέρκυρα και Ήπειρο, ο Φώτης Βάρθης, σπούδασε χαρακτική και ζωγραφική στην ΑΣΚΤ, μαθητεύοντας κοντά στους Γιάννη Γουρζή και Μανώλη Σπηλιόπουλο. Ειδικεύεται στην ξυλογραφία και τη χάραξη σε όρθιο ξύλο, ενώ έχει εκδώσει δύο βιβλία εμπνευσμένα από το έργο του. Παράλληλα, έχει επιμεληθεί εικαστικά εξώφυλλα βιβλίων και δίσκων βινυλίου, συνδέοντας τη χαρακτική με τη σύγχρονη εκδοτική παραγωγή.
Βιβή Παπαδημητρίου: Πιο σκοτεινός κι από τους μαύρους πίνακές του
Στη σημερινή Ελλάδα η Χαρακτική απαξιώνεται, κυρίως λόγω του ότι μέσω αυτής τυπώνεται το έργο πολλές φορές. Ωστόσο, ξεχνάμε τις δυνατότητες αυτής της οπτικής «γλώσσας». Είναι γνωστό ότι ο Γκόγια ήταν φοβερός σχεδιαστής και εξαιρετικός τεχνίτης της ζωγραφικής. Γιατί, λοιπόν, επέλεξε τη χαρακτική ως μέσον για να πραγματοποιήσει τα πιο ανατρεπτικά του έργα; Οι τρεις σειρές χαρακτικών που έφτιαξε θεωρούνται ακόμα πιο σκοτεινές κι από τους μαύρους πίνακές του.
Οι τεχνικές του intaglio που χρησιμοποίησε ο Γκόγια, γίνονται με διάφορες χημικές διεργασίες πάνω σε μια λεπτή πλάκα χαλκού. Ο χαλκός στη συνέχεια μελανώνεται, και τυπώνεται με μια πρέσσα χαρακτικής πάνω σε βρεγμένο χαρτί. Με τον τρόπο αυτό, τα μαύρα είναι πλούσια και βελούδινα, οι γραμμές έχουν φινέτσα μα και τραχύτητα, οι τονικότητες γίνονται σαφείς και ο φωτισμός έντονος. Ως γνωστόν, οι εικόνες των «Capricios» διακατέχονται από έντονη ειρωνεία, και από μια διάθεση κριτικής σε πολύ συγκεκριμένα κοινωνικά θέματα της εποχής (κακή διαπαιδαγώγηση, κοινωνικά κλισέ, πορνεία, παιδεραστία ,γάμοι από συνοικέσια, κριτική στο θρησκευτικό περιβάλλον).
Πέρα από την παραδοξότητα των εικόνων, λοιπόν, και εκτός από την προφανή του σχεδιαστική ικανότητα, ο καλλιτέχνης επιστράτευσε και πολλά άλλα μέσα. Η σύνθεση της σειράς αυτής συχνά είναι διαγώνια, ώστε να προκαλείται μια οπτική ταραχή, σε αντίθεση με τις οριζόντιες και τις κάθετες που προκαλούν ηρεμία στο μάτι. Ο φωτισμός είναι δραματικός, σχεδόν θεατρικός, σα να πέφτει ένας προβολέας στα πολύ σοκαριστικά σημεία, αλλά ταυτόχρονα στο βάθος, στα σκοτάδια, εκτυλίσσονται και διάφορα άλλα συμβάντα. Αυτό λοιπόν, δεν θα μπορούσε να επιτευχθεί τόσο αποτελεσματικά με κανένα άλλο μέσον όσο με τις τεχνικές της ακουατίντας, της οξυγραφίας αλλά και της ξηρής χάραξης, οι οποίες αφενός παρέχουν τη δυνατότητα των έντονων τονικών αντιθέσεων, αφετέρου προσφέρονται για σκούρες γραφές μέσα σε σκούρους τόνους.
Χαρακτικό του Φρανθίσκο Γκόγια
Εκτός αυτού, μέσω της χαρακτικής ο Γκόγια μπόρεσε να δημιουργήσει γραμμές σκληρές, και να εκμεταλλευτεί το σχέδιό του με ένα τρόπο άμεσο. Η τεχνική της ακουατίντας, στην οποία ο Γκόγια ήταν μεγάλος «μάστορας», παρέχει μια δυναμική γραφής σαν πινελιά, δημιουργώντας ταυτόχρονα κόκκο πάνω στη γκρίζα επιφάνεια, μια ιδιότυπη υφή. Με αυτό τον τρόπο δημιουργείται η αίσθηση του στιγμιότυπου, αφού το μάτι κινητοποιείται περισσότερο από ότι αν εστίαζε σε μια απλή πινελιά. Το φως διαχέεται καλύτερα, και η εικόνα αποκτά αντίθεση μα και ενότητα. Όλα αυτά τα εργαλεία κάνουν τις συμβολικές εικόνες του Γκόγια να αποκτούν μια απόκοσμη μεν ενέργεια, μια φυσικότητα δε, δράσης, που κάνουν τη σκηνή ζωντανή, σα να εκτυλίσσεται μπροστά στο θεατή μια αστεία φρικαλεότητα.
Επιπλέον, ο χαλκός ως επιφάνεια παρέχει τη δυνατότητα χάραξης και σβησίματος, δηλαδή τη δυναμική σκληρών και μαλακών υφών. Με λίγα λόγια, σε αρκετά από αυτά τα χαρακτικά ο Γκόγια ήταν αυτοσχεδιαστικός παρά τα στιβαρά του προσχέδια. Ακολούθησε το υλικό προκειμένου να δημιουργήσει φως και σκιά, ένταση και ηρεμία. Επίσης, το χαρακτικό όταν τυπώνεται, δημιουργεί μαζί με το μελάνι μια ελαφρώς ανάγλυφη επιφάνεια, η οποία κάνει το αποτέλεσμα ακόμα πιο συγκλονιστικό. Προφανώς είναι διαφορετικό να δει κανείς τα χαρακτικά αυτά από κοντά, καθώς θα του φανούν πολύ πιο έντονα.
Με λίγα λόγια, οι εικόνες αυτές του Γκόγια είναι τόσο δυνατές όχι μόνο εξαιτίας της θεματικής και της σχεδιαστικής δεινότητας του τεράστιου αυτού καλλιτέχνη, αλλά και λόγω της επιλογής του μέσου της χαρακτικής, η οποία μόνο τυχαία δεν ήταν.
Με πτυχίο ζωγραφικής και χαρακτικής από την ΑΣΚΤ Αθήνας, η Βιβή Παπαδημητρίου, συνέχισε τις σπουδές της στο Massachusetts College of Art and Design ως υπότροφος του Ιδρύματος Ωνάση. Έργα της έχουν παρουσιαστεί σε εκθέσεις στην Ελλάδα και το εξωτερικό, ενώ έχει συμμετάσχει σε residencies στη Γερμανία και το Μαρόκο, εμπλουτίζοντας τη διεθνή της παρουσία στην εικαστική σκηνή.
Μιλτιάδης Πεταλάς: Η Τέχνη στ’ ανάμεσο Φαντασίας και Λογικής
Ο Γκόγια ήταν ένας καλλιτέχνης που με το εικαστικό του έργο έβαλε μια γέφυρα μεταξύ του παλαιού, απερχόμενου κόσμου και του νέου, αυτού που εμφανιζόταν σαρωτικά με δυνάμεις και ιδέες αμφίρροπες: ο νέος – για τότε – αυτός κόσμος είδε αλλαγές στις πολιτικές, κοινωνικές και αισθητικές ισορροπίες, εκβάλλοντας στο ταραχώδες ημίφως του Ρομαντισμού. Από την μία πλευρά μέσω της Ροκοκό αισθητικής, ζωγραφίζει ανέμελες μορφές με λαμπερές παστέλ αποχρώσεις. Από την άλλη, όμως, έχουμε την πιο προσωπική του έκφανση, που εκφράστηκε μέσω της Χαρακτικής Τέχνης – ένα μέσο μαζικό και Δημοκρατικό λόγω της πολλαπλής εικόνας και της άμεσης διάδοσης της.
Στα Caprichos του, μια εξαιρετική σειρά χαρακτικής τέχνης, εκτελεσμένα με τη μέθοδο της γραμμικής οξυγραφίας και της aquatint (τονική οξυγραφία) σε πλάκα χαλκού με μεταλλική ακίδα, ο Γκόγια μας αποκαλύπτει την σχεδιαστική και φαντασιακή δυναμική του. Η γραμμή του σίγουρη και νευρική, εκφράζει την αισθητική περί σχεδίου του δεύτερου μισού του 18ου αιώνα αλλά η τραχύτητα και η καυστικότητα που απεικονίζει τα θέματα του, ανήκουν στο ανήσυχο πνεύμα του Ρομαντισμού. Τα θέματα του οργανώνονται σε ισορροπημένες συνθέσεις και κανόνες αλλά ταυτόχρονα είναι ταραχώδη με ψυχικές και μεταφυσικές εκρήξεις. Ενώ το σχέδιό του ορίζει σώματα, αντικείμενα αλλά και τέρατα, η μέθοδος της aquatint (τονική οξυγραφία) με τα ατμοσφαιρικά της γκρίζα και μαύρα δημιουργεί μια ουδέτερη ζώνη μυστηριακής ατμόσφαιρας στο έργο του.
Ένα από τα αγαπημένα μου έργα από την συγκεκριμένη σειρά έχει τον τίτλο «Ο ύπνος της λογικής γεννάει τέρατα». Το χαρακτικό απεικονίζει τον ίδιο τον Γκόγια να κοιμάται στο πρώτο πλάνο, ενώ ένας δυναμικός διαγώνιος άξονας με νυκτόβια πλάσματα διατρέχει την σύνθεση προσδίδοντας κίνηση σε μια φαινομενικά στατική εικόνα. Το μήνυμα του έργου επίκαιρο όσο ποτέ! Η κοιμισμένη λογική του καλλιτέχνη – δημιουργού γεννά μέσα από τις αχαλίνωτες ορμές του, ένα εικαστικό εφιαλτικό σύμπαν, έχοντας την πρόθεση η Τέχνη να μεσολαβεί ανάμεσα στην Φαντασία και την Λογική.
Φρανθίσκο Γκόγια, «Ο ύπνος της λογικής γεννάει τέρατα». Πηγή φωτ.: Wikipedia/Creative Commons
Η παρούσα έκθεση κατά την προσωπική μου άποψη, εκτός της αισθητικής και φαντασιακής απόλαυσης των χαρακτικών έργων, έχει και χαρακτήρα διδακτικό. Είναι μια προειδοποίηση για τις συνέπειες που έχει η έλλειψη λογικής από τον σύγχρονο τρόπο ζωής που έχει αντικαταστήσει τον μύθο και τα παραμύθια με ψεύτικες εικόνες μιας διαστρεβλωμένης ψηφιακής πραγματικότητας, χειραγωγώντας ακόμα και τον φαντασιακό πυρήνα του ατόμου, κατακερματίζοντας τον καθρεπτισμό του ίδιου μας του ειδώλου. Βλέποντας λοιπόν τα έργα του Γκόγια ας αφουγκραστούμε το πανανθρώπινο μήνυμα του για μια Ανθρωπότητα που μπορεί να ονειρεύεται και να στοχάζεται επαναπροσδιορίζοντας την σχέση της με την Τέχνη και την πραγματικότητα.
Ο Μιλτιάδης Πεταλάς, γεννημένος στην Αθήνα το 1977, σπούδασε ζωγραφική και χαρακτική στην ΑΣΚΤ, μαθητεύοντας δίπλα σε διακεκριμένους καθηγητές όπως η Ρένα Παπασπύρου και ο Μιχάλης Αρφαράς. Έχει συμμετάσχει σε πάνω από 40 ομαδικές εκθέσεις, μεταξύ άλλων στο Λονδίνο, την Πολωνία και τις ΗΠΑ, ενώ έχει παρουσιάσει ατομικές εκθέσεις σε Αθήνα, Ρόδο και Μέγαρα. Από το 2014 συνεργάζεται με το Μουσείο Ηρακλειδών και το Ίδρυμα Ωνάση, ενώ έχει διδάξει χαρακτική στην ΑΣΚΤ, εμπλουτίζοντας το έργο του με πλούσια εκπαιδευτική δράση.
Αριστέα Χαρωνίτη: Γκόγια για τολμηρούς
Πόσο μοιάζουμε, πόσο διαφέρουμε; Έχει αλλάξει το κοινωνικό μας πλαίσιο; Η υφή αυτού του κοινωνικού ιστού μας μοιάζει με κάτι από τότε; Πώς ο Goya σαρκάζει μέλη του κοινωνικού συνόλου των συγχρόνων του; Γιατί το κάνει αυτό; Το πως το κάνει είναι οπτικά κάπως φανερό, είναι βέβαια και μεγαλειώδες μέσα σε αυτά τα αριστουργηματικά χαρακτικά. Άραγε, σήμερα, ένας καλλιτέχνης, ποια από τις πολλές και ποικίλες διαθέσιμες μεθόδους δημιουργίας εικόνων μπορεί να επέλεγε; Και, τέλος, αν ο Goya ζούσε στο σήμερα, τί έργα θα δημιουργούσε άραγε;
Ελευθερία. Η αξία της αδιαμφισβήτητη μα η συνταγή της κρυφή. Και η κοινωνία της εποχής του Goya σίγουρα με αρρωστημένα ελαττώματα, τέτοια που πολύ δύσκολα θα εκμαίευε κανείς από τεκμήρια άλλης τυπολογίας. Στα Caprichos μας ξεδιπλώνονται πλουσιοπάροχα όλα. Πώς φτάνει ένας άνθρωπος να κατορθώσει τέτοια έργα και τόσο μεγάλη σειρά από αυτά – με ποιο ισχυρό κίνητρο δηλαδή. Λέμε όλοι συχνά φράσεις όπως ότι ο καλλιτέχνης εκφράζεται και «τα βγάζει από μέσα του». Τα δεινά και τα πονεμένα, και άλλα πολλά.
Χαρακτικό του Φρανθίσκο Γκόγια (λεπτομέρεια στην κεντρική φωτ.)
Ο πόνος της ύπαρξης του καλλιτέχνη αυτού είναι στα δικά μου μάτια διαχρονικά εδώ, μέσα από τα έργα αυτά. Κάποια από αυτά είναι και στο τώρα πολύ σαρκαστικά – το κατορθώνουν αυτό. Δεν μπορεί κανείς παρά να αναλογιστεί πόσο θαρραλέος ο καλλιτέχνης τότε, απέναντι σε λογοκρισίες και τυπολατρείες άλλου καιρού. Θαρραλέος γνώστης αισθημάτων όπως η ζήλια και η απελπισία, παράνομων και σήμερα, που με την προσηλωμένη χειρωναξία του γέννησε σε εικόνες. Η φρίκη διαμέσου των αλλοτριωμένων προσώπων, που είναι και οριακά προσωπεία. Το χιούμορ, που θα μπορούσε να ιδωθεί και ως τρόπος διατύπωσης συμπυκνωμένου πόνου και καταπίεσης. Τα ανείπωτα αμαρτήματα, τα ανείπωτα βασανιστήρια και η επιβίωση όλων, στο τέλος, καταδικασμένη σε θάνατο.
Χαρακτικό του Φρανθίσκο Γκόγια
Όπως και σήμερα, βέβαια. Όπως πάντοτε. Και στη ζωή οι ηδονές κρυμμένες καλά και στρεβλωμένες σαν να έχουν περάσει από πάμπολλα εμπόδια. Αν κάπου στην έκθεση αυτή δείτε τον εαυτό σας μέσα σε κάποια σκιασμένη ακουατίντα ή κάπου στο προσκήνιο, μη φοβηθείτε, ο Goya είναι στην Πινακοθήκη για τους τολμηρούς.
Η Αριστέα Χαρωνίτη είναι χαράκτρια, ζωγράφος και θεατρολόγος. Έχει συμμετάσχει σε εκθέσεις, residencies και εκδόσεις στην Ελλάδα και το εξωτερικό. Έργα της βρίσκονται σε συλλογές τραπεζών (Alpha Bank, Τράπεζα Πειραιώς), σε ιδιωτικές συλλογές, ενώ παράλληλα δραστηριοποιείται στη διδασκαλία της χαρακτικής τέχνης στην Αθήνα.
