Παρά τις (αραιές αλλά) ηχηρές παρουσίες φιλελεύθερων φωνών στην Ελλάδα, το φιλελεύθερο κίνημα δεν κατόρθωσε ποτέ να ριζώσει και να επηρεάσει καθοριστικά την πολιτική κουλτούρα της χώρας. Τα τελευταία 25 χρόνια, αρκετές αποτυχημένες προσπάθειες δημιουργίας φιλελεύθερων κομμάτων ή οργανώσεων κατέληξαν σε διάλυση, ενώ οι ιδέες της ελεύθερης αγοράς και της ατομικής ελευθερίας παραμένουν στο περιθώριο. Πολλές είναι οι εξηγήσεις, αλλά ας σταθούμε σε πέντε βασικά και επαναλαμβανόμενα λάθη σημαντικής μερίδας φιλελευθέρων που κόστισαν ακριβά σε όσους επιχείρησαν να εκφράσουν έμπρακτα τις ιδέες της ελευθερίας στην Ελλάδα.
1. Αντιθρησκευτική Πολεμική
Ένα από τα πλέον διαδεδομένα λάθη ήταν η υιοθέτηση μιας άκαμπτης αντιθρησκευτικής στάσης. Ορισμένοι Έλληνες φιλελεύθεροι εμφάνισαν την ορθόδοξη θρησκευτική παράδοση και τις πνευματικές ρίζες της χώρας ως εντελώς ασύμβατες με τον φιλελευθερισμό. Θεωρητικά, αυτή η θέση είναι πλήρως διαψεύσιμη: η ατομική ελευθερία, ο σεβασμός στη βούληση του ανθρώπου και η ανάδειξη της ηθικής αυτονομίας γεννήθηκαν σε μεγάλο βαθμό μέσα από την ένωση του ελληνορωμαϊκού πνεύματος με τον ιουδαιοχριστιανικό ηθικό κώδικα. Την ίδια στιγμή, τακτικά, αυτή η ριζική απόρριψη της θρησκείας στην Ελλάδα αποξένωσε ένα τεράστιο τμήμα του πληθυσμού που δεν βλέπει τον εαυτό του ως πολιτικό όργανο της Εκκλησίας, αλλά ταυτόχρονα αισθάνεται ότι η πίστη του αποτελεί μέρος της ταυτότητάς του. Έτσι, πολλοί φιλελεύθεροι αντί για υπερασπιστές της θρησκευτικής ελευθερίας εμφανίζονταν σαν πολέμιοι της Ορθόδοξης παράδοσης, υπονομεύοντας τη λαϊκή εμπιστοσύνη στις υπόλοιπες φιλελεύθερες ιδέες τους.
2. Αντι-οικογενειακή Ρητορική
Στην προσπάθειά τους να στηρίξουν τα δικαιώματα των ομοφυλόφιλων, να προστατέψουν τη διαφορετικότητα, και να διευρύνουν το φάσμα των «μοντέλων οικογένειας», οι Έλληνες φιλελεύθεροι επέλεξαν πολλές φορές να απαξιώσουν συλλήβδην τον παραδοσιακό θεσμό της πυρηνικής οικογένειας. Αυτό είχε ως συνέπεια να διαμορφωθεί η εντύπωση ότι ο φιλελευθερισμός στρέφεται εναντίον των αξιών που για πολλούς ανθρώπους αποτελούν τη βάση της κοινωνικής ζωής. Στην πραγματικότητα, δεν υπήρχε καμία θεωρητική ανάγκη να υπονομευθεί το ένα για να υποστηριχθεί το άλλο: μπορείς να υπερασπιστείς τα δικαιώματα των ΛΟΑΤΚΙ ομάδων χωρίς να απαξιώνεις τον θεσμό της οικογένειας. Ωστόσο, η έλλειψη μιας ισορροπημένης στρατηγικής επέτρεψε σε ριζοσπαστικές νεομαρξιστικές ιδεολογίες (όπως η Κριτική Θεωρία) να μπολιαστούν στις τάξεις των φιλελευθέρων, με αποτέλεσμα την περαιτέρω αποξένωση του ευρύτερου κοινού.
3. Υποχώρηση στον Κρατισμό
Ένας από τους θεμέλιους λίθους του φιλελευθερισμού είναι η μάχη ενάντια στο μεγάλο κράτος και η υποστήριξη της ελεύθερης αγοράς. Στην Ελλάδα του άκρατου κρατισμού και της πανίσχυρης δημόσιας διοίκησης, ο Στέφανος Μάνος ήταν ο τελευταίος πολιτικός που υπερασπίστηκε έμπρακτα το όραμα μιας μικρότερης, αποτελεσματικότερης κυβέρνησης. Έκτοτε, οι περισσότεροι φιλελεύθεροι συμβιβάστηκαν με τους διογκωμένους προϋπολογισμούς, την κρατική παρέμβαση, και μεγάλες σπατάλες. Έτσι, απεμπόλησαν ουσιαστικά τον οικονομικό φιλελευθερισμό, αφήνοντας και αυτό το πεδίο ελεύθερο σε δεξιές λαϊκιστικές φωνές να οικειοποιηθούν την ατζέντα του μικρότερου κράτους. Όταν μέχρι και ο Αλέξης Τσίπρας παρουσιάζεται (κατά δήλωσή του) ως «φιλελεύθερος», καταλαβαίνει κανείς πόσο θολή έχει γίνει η φιλελεύθερη ταυτότητα.
4. Υιοθέτηση της «Θετικής Διάκρισης»
Το ιδεώδες του φιλελευθερισμού αφορά άτομα ίσα ενώπιον του νόμου, με ίσες ευκαιρίες, και όχι ομάδες που δικαιούνται προνομιακή μεταχείριση. Παρ’ όλα αυτά, στο όνομα μιας προοδευτικής ατζέντας, πλήθος φιλελεύθερων στην Ελλάδα στήριξαν ή ανέχθηκαν τη θετική διάκριση (positive discrimination) υπέρ συγκεκριμένων ομάδων – γυναικών, μειονοτήτων κ.λπ. – χωρίς να διακρίνουν την ιδεολογική ασυμβατότητα με τη φιλελεύθερη αρχή της αξιοκρατίας. Η πολιτική αυτή στάση θόλωσε περαιτέρω το μήνυμα του φιλελεύθερου κινήματος και ενίσχυσε την κριτική των αντιπάλων τους ότι «οι φιλελεύθεροι απλώς μεταμφιέζουν τον πολιτισμικό μαρξισμό σε δήθεν σύγχρονη ατζέντα».
5. Εμμονή με το «Virtue Signalling»
Χωρίς εκλογική ισχύ και με σαφώς περιορισμένη απήχηση στην κοινωνία, πολλοί φιλελεύθεροι ακτιβιστές στην Ελλάδα αρκέστηκαν σε ένα είδος ηθικολογικού τραμπουκισμού. Σε μια ατμόσφαιρα όπου ήδη οι αντίπαλοί τους κατηγορούν τον χώρο ως «ελιτίστικο», το συνεχές κήρυγμα περί ηθικής ανωτερότητας – κυρίως στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης – έδωσε μια εικόνα αυταρέσκειας, αυτοϊκανοποίησης, και μηδενικής διάθεσης για συζήτηση με τους «απλούς ανθρώπους». Οι τακτικές αυτές τροφοδότησαν τις καχυποψίες του κοινού και διατήρησαν την εικόνα ότι ο φιλελευθερισμός είναι ξένος προς την ελληνική πραγματικότητα.
Συνολικά, η ελληνική κοινωνία δεν είναι «καταδικασμένη» στον κρατισμό, την πατροναριστική νοοτροπία ή τον συντηρητισμό. Όμως, οι φιλελεύθεροι ηγέτες και διανοούμενοι απέτυχαν συστηματικά να συνδεθούν με τις πραγματικές αγωνίες του κόσμου, παράγοντας παρεξηγήσεις, αντιφάσεις και εγκλωβίζοντας το κίνημα σε μια σειρά από θεωρητικά και επικοινωνιακά αδιέξοδα. Η επανεξέταση των παραπάνω λαθών και η αποφυγή τους στο μέλλον, ίσως αποτελούν προϋπόθεση για να αποκτήσει επιτέλους ο ελληνικός φιλελευθερισμός μια θέση ουσιαστική και δημιουργική στο πολιτικό σκηνικό της χώρας.
ΥΓ: Ως άνθρωπος που διετέλεσε για επτά χρόνια επικεφαλής της κύριας φιλελεύθερης δεξαμενής σκέψης στη χώρα, δεν εξαιρώ τον εαυτό μου από οποιοδήποτε σημείο της παραπάνω κριτικής.
