Του David Boaz
Ο Φ.Α. Χάγιεκ πέθανε στις 23 Μαρτίου 1992, πριν από 25 χρόνια. Εκείνη την ημέρα, η γραμματέας του κάλεσε τον πρόεδρο του Cato Institute, Edward H. Crane, ο οποίος επιβεβαίωσε τα θλιβερά νέα στους New York Times.
Ο Χάγιεκ έζησε ολόκληρο σχεδόν τον 20ο αιώνα, από το 1899 μέχρι το 1992. Ως νέος, νόμισε ότι είδε τον φιλελευθερισμό να πεθαίνει μέσα στον εθνικισμό και τον πόλεμο. Ως ηλικιωμένος, χάρη και στις δικές του προσπάθειες, έζησε με ικανοποίηση την αναβίωση του φιλελευθερισμού των ελεύθερων αγορών. Ο John Cassidy έγραψε στον New Yorker πως «σε ό,τι αφορά το μεγαλύτερο ζήτημα απ' όλα, τη βιωσιμότητα του καπιταλισμού, ο Χάγιεκ δικαιώθηκε σε τέτοιο βαθμό που δεν θα είναι υπερβολή να αναφερόμαστε στον εικοστό αιώνα ως 'τον αιώνα του Χάγιεκ'».
Πίσω στο 2010, οι New York Times έγραφαν ότι το Tea Party «έψαχνε στα σκονισμένα ράφια των βιβλιοθηκών για ιδέες που εδώ και καιρό είναι αδρανείς. Έχει αναστήσει κείμενα νεκρών συγγραφέων που μέχρι πριν από λίγο θεωρούνταν σχεδόν απόκρυφα, όπως το The Road to Serfdom (Ο δρόμος προς τη δουλεία) του Φρίντριχ Χάγιεκ (1944). Τότε, τους απάντησα:
«Οι ιδέες που εσείς ονομάζετε «εδώ και καιρό είναι αδρανείς», είναι, για να ξέρετε, ιδέες όπως του Φ.Α. Χάγιεκ, που βραβεύθηκε με το Νόμπελ Οικονομικών, που συναντήθηκε με τον Πρόεδρο Ρήγκαν στον Λευκό Οίκο, που η Μάργκαρετ Θάτσερ είπε για το βιβλίο του The Constitution of Liberty (Το Σύνταγμα της ελευθερίας) «Αυτό είναι αυτό που πιστεύουμε», που χαρακτηρίστηκε από τον Μίλτον Φρίντμαν ως «ο σημαντικότερος κοινωνικός στοχαστής του 20ου αιώνα», και από τον σύμβουλο σε θέμα οικονομίας του Λευκού Οίκου Lawrence H. Summers ως ο συγγραφέας του «σημαντικότερου πράγματος που μπορεί κανείς να μάθει σήμερα στα οικονομικά», που είναι ο ήρωας του βιβλίου και της σειράς του PBS Commanding Heights των Daniel Yergin και Joseph Stanislaw, και που το βιβλίο του Ο Δρόμος προς τη Δουλεία συνεχώς ανατυπώνεται και έχει πουλήσει φέτος 100.000 αντίτυπα».
Με αφορμή τα 100 χρόνια από τη γέννηση του Χάγιεκ, ο Tom G. Palmer συνόψισε ένα μέρος της συμβολής του στο διανοητικό πεδίο:
«Η μεγαλύτερη συμβολή του Χάγιεκ στη μάχη εναντίον του σοσιαλισμού και του ολοκληρωτισμού είναι πιθανότατα το ευπώλητο βιβλίο του Ο Δρόμος προς τη Δουλεία του 1944. Στο έργο αυτό, ο Χάγιεκ προειδοποίησε ότι ο κρατικός έλεγχος της οικονομίας είναι ασύμβατος με την προσωπική και ατομική ελευθερία και ότι ο κρατισμός θέτει σε κίνηση μια διαδικασία όπου 'οι χειρότεροι φτάνουν στην κορυφή'.
Ο Χάγιεκ όμως δεν έδειξε απλώς ότι ο σοσιαλισμός είναι ασύμβατος με την ελευθερία - έδειξε και ότι είναι ασύμβατος με τον ορθολογισμό, την ευημερία και τον ίδιο τον πολιτισμό. Αν απουσιάζει η ιδιωτική ιδιοκτησία, δεν υπάρχει αγορά. Αν απουσιάζει η αγορά, δεν υπάρχουν τιμές. Και αν απουσιάζουν οι τιμές, τότε δεν υπάρχει τρόπος για να προσδιορίζουμε ποιος είναι ο καλύτερος τρόπος για την επίλυση των προβλημάτων του συντονισμού στην κοινωνία, δεν υπάρχει τρόπος για να μάθουμε ποια από δύο πορείες δράσεις είναι η λιγότερο κοστοβόρα, δεν υπάρχει τρόπος για να δρούμε ορθολογικά. Ο Χάγιεκ ανέπτυξε τις ιδέες του Αυστριακού οικονομολόγου Λούντβιχ φον Μίζες, του οποίου το βιβλίο Socialism του 1922 παρέχει μια λαμπρή απόρριψη των ονειροφαντασιών των υποστηρικτών του σοσιαλιστικού σχεδιασμού. Στο μετέπειτα έργο του, ο Χάγιεκ κατέδειξε το πώς οι τιμές που διαμορφώνονται στις ελεύθερες αγορές επιφέρουν τον κοινωνικό συντονισμό. Το δοκίμιό του The Use of Knowledge in Society (Η χρήση της γνώσης στην κοινωνία) που δημοσιεύθηκε στην American Economic Review το 1945 και ανατυπώθηκε έκτοτε εκατοντάδες φορές είναι απαραίτητο για την κατανόηση του τρόπου λειτουργίας των αγορών».
Ο Χάγιεκ όμως ήταν παραπάνω από ένας οικονομολόγος. Όπως έχω γράψει, δημοσίευσε εντυπωσιακά έργα και στα πεδία της πολιτικής θεωρίας και της ψυχολογίας. Είναι σαν τον Μαρξ, μόνο που έχει δίκιο. Ο Tom Palmer επισημαίνει:
«Οικοδομώντας πάνω στις ιδέες του για τον τρόπο με τον οποίο η τάξη αναδύεται 'αυθόρμητα' από τις ελεύθερες αγορές, ο Χάγιεκ έστρεψε μεταπολεμικά την προσοχή του στα ηθικά και πολιτικά θεμέλια των ελεύθερων κοινωνιών. Ο γεννημένος στην Αυστρία, Βρετανός υπήκοος Χάγιεκ αφιέρωσε το κλασικό του έργο Το Σύνταγμα της Ελευθερίας 'Στον άγνωστο πολιτισμό που αναπτύσσεται στην Αμερική'. Ο Χάγιεκ είχε πολλές ελπίδες για την Αμερική, ακριβώς επειδή αναγνώριζε τον σπουδαίο ρόλο που έχει στον αμερικανικό λαϊκό πολιτισμό η δέσμευση στην ελευθερία και στο περιορισμένο κράτος. Ενώ οι περισσότεροι διανοούμενοι εξυμνούσαν τον κρατικό έλεγχο και τον σχεδιασμό, ο Χάγιεκ κατανοούσε ότι μια ελεύθερη κοινωνία πρέπει να είναι ανοιχτή προς το απρόβλεπτο, το ασχεδίαστο και το άγνωστο. Όπως υπογράμμισε στο Σύνταγμα της Ελευθερίας 'Η ελευθερία που εκχωρείται μόνο όταν είναι εκ των προτέρων γνωστό ότι τα αποτελέσματά της θα είναι επωφελή, δεν είναι ελευθερία'. Η ελευθερία που έχει σημασία δεν είναι η «ελευθερία» των ηγετών ή της πλειοψηφίας να ρυθμίζουν και να ελέγχουν την κοινωνική εξέλιξη, αλλά η ελευθερία του ατόμου να ζει τη ζωή του όπως αυτό επιλέγει. Η ελευθερία του ατόμου να σπάει παλιά στερεότυπα, να δημιουργεί νέα πράγματα και να δοκιμάζει νέα μονοπάτια είναι το σημάδι μιας κοινωνίας προόδου: 'Αν προχωρήσουμε με την υπόθεση ότι μόνο οι τρόποι με τους οποίους η πλειοψηφία ασκεί την ελευθερία είναι σημαντικοί, είναι βέβαιο ότι θα δημιουργήσουμε μια στάσιμη κοινωνία με όλα τα χαρακτηριστικά της ανελευθερίας'».
Μπορεί ο Ρήγκαν και η Θάτσερ να θαύμαζαν τον Χάγιεκ, όμως εκείνος πάντα επέμενε πως είναι φιλελεύθερος και όχι συντηρητικός. Στο επίμετρο μάλιστα του Συντάγματος της Ελευθερίας έδωσε τον τίτλο «Γιατί δεν είμαι Συντηρητικός». Εκεί, υπογράμμισε ότι ο συντηρητικός «δεν έχει τις πολιτικές αρχές που θα του επέτρεπαν να συνεργαστεί με ανθρώπους των οποίων οι ηθικές αξίες διαφέρουν από τις δικές τους προς μια κοινωνική τάξη στην οποία και αυτός και εκείνοι θα μπορούν να τηρούν τις πεποιθήσεις τους. Αυτό που επιτρέπει την συνύπαρξη διαφορετικών συνόλων αξιών που καθιστούν εφικτή την οικοδόμηση μιας ειρηνικής κοινωνίας με το ελάχιστο της βίας είναι η αναγνώριση τέτοιων αξιών. Η αποδοχή τους, σημαίνει ότι συμφωνούμε να ανεχόμαστε πολλά πράγματα που δεν μας αρέσουν». Ο Χάγιεκ ήθελε να είναι μέλος της «παράταξης της ζωής, της παράταξης που ευνοεί την ελεύθερη ανάπτυξη και την αυθόρμητη εξέλιξη». Και θυμάμαι μια συνέντευξή του σε ένα γαλλικό περιοδικό την δεκαετία του 1980, την οποία δεν μπορώ να βρω στο διαδίκτυο, όπου όταν ρωτήθηκε αν ανήκει στη «νέα δεξιά» απάντησε «Je suis agnostique et divorce».
Ο Χάγιεκ έζησε αρκετά για να δει την άνοδο και την πτώση του φασισμού, του εθνικοσοσιαλισμού και του σοβιετικού κομμουνισμού. Στα χρόνια μετά το θάνατό του, η οικονομική ελευθερία σε ολόκληρο τον κόσμο αυξάνεται, και οι φιλελεύθερες αξίες όπως τα ανθρώπινα δικαιώματα, η νομοκρατία, η ίση ελευθερία υπό τον νόμο, και η ελεύθερη πρόσβαση στην πληροφορία έχουν επεκταθεί σε νέους τομείς. Σήμερα όμως ο φιλελευθερισμός αντιμετωπίζει προκλήσεις από διακριτές αλλά συμβιωτικές μεταξύ τους ιδεολογίες όπως ο αναδυόμενος αριστερισμός, ο δεξιός αυταρχικός λαϊκισμός, και ο ριζοσπαστικός πολιτικός ισλαμισμός. Προσωπικά είμαι αισιόδοξος καθώς πιστεύω ότι εφόσον οι άνθρωποι γευθούν την ελευθερία και την ευημερία, θέλουν μετά να τη διατηρήσουν. Η πρόκληση για τους χαγιεκιανούς φιλελεύθερους είναι να βοηθήσουν τους ανθρώπους να κατανοήσουν ότι η ελευθερία και η ευημερία εξαρτώνται από φιλελεύθερες αξίες, τις αξίες που ο Χάγιεκ διερεύνησε και υπερασπίστηκε στα πολυάριθμα βιβλία και άρθρα του.
-
Ο David Boaz είναι ο εκτελεστικός αντιπρόεδρος του Cato Institute και έχει διαδραματίσει έναν κομβικό ρόλο στην ανάπτυξη του Cato Institute και του φιλελεύθερου κινήματος. Είναι συγγραφέας του βιβλίου The Libertarian Mind: A Manifesto for Freedom και υπεύθυνος έκδοσης του The Libertarian Reader.
Το άρθρο δημοσιεύθηκε αρχικά στα αγγλικά στις 23 Μαρτίου 2017 και παρουσιάζεται στα ελληνικά με την άδεια του Cato Institute και τη συνεργασία του ΚΕΦίΜ «Μάρκος Δραγούμης».
(Photo by Hulton Archive/Getty Images)
