Στην κορυφή: Σιγκαπούρη, Χονγκ Κονγκ, Νέα Ζηλανδία, Φινλανδία, Ηνωμένο Βασίλειο, Ολλανδία, Σουηδία, Καναδάς.
Στον πάτο: Βενεζουέλα, Αϊτή, Τουρκμενιστάν, Σομαλία, Βόρεια Κορέα, Κούβα, Βολιβία, Υεμένη.
Αν σας ρωτούσα σε ποια ακριβώς κατάταξη αυτές οι χώρες καταλαμβάνουν τις καλύτερες και τις χειρότερες αντίστοιχα θέσεις, θα ήταν σχεδόν αδύνατο να απαντήσετε. Οι χώρες της πρώτης ομάδας βρίσκονται στις κορυφαίες 20 θέσεις σχεδόν κάθε δείκτη κοινωνικής και οικονομικής ευημερίας, και συνεπώς και των μέτρων για την ποιότητα του περιβάλλοντος. Οι χώρες της δεύτερης ομάδας βρίσκονται στις χειρότερες 20 θέσεις σχεδόν κάθε δείκτη κοινωνικής και οικονομικής ευμάρειας, καθώς και σε ό,τι αφορά τα μέτρα ποιότητας του περιβάλλοντος.
Στην πραγματικότητα, η κατάταξη αυτή αφορά την ισχύ των ιδιοκτησιακών δικαιωμάτων. Και είναι η ισχύς (ή η αδυναμία) των ιδιοκτησιακών δικαιωμάτων που οδηγεί σε πολλά από τα άλλα κοινωνικά, οικονομικά και περιβαλλοντικά αποτελέσματα.
Η πρόσφατη κοινωνική εγκύκλιος του Πάπα Φραγκίσκου, Fratelli tutti, ήγειρε το ερώτημα της θέσης της ιδιωτικής ιδιοκτησίας στο πλαίσιο της καθολικής κοινωνικής διδασκαλίας. Τα σχόλια του Πάπα είχαν ως αποτέλεσμα να δεχθεί από κάποιους την κατηγορία ότι είναι κομμουνιστής, ενώ άλλοι χρησιμοποίησαν την ευκαιρία που προσέφερε η εγκύκλιος για να ασκήσουν κριτική στον θεσμό της ιδιωτικής ιδιοκτησίας και τα οικονομικά συστήματα που βασίζονται σ’ αυτόν.
Θα πρέπει να σημειωθεί ότι οι συγκεκριμένες δηλώσεις του Πάπα Φραγκίσκου είναι συνεπείς με τη παράδοση της καθολικής κοινωνικής διδασκαλίας. Χωρίς αμφιβολία όμως, τα σημεία που επέλεξε να υπογραμμίσει είχαν ως στόχο να στείλουν ένα πολύ συγκεκριμένο μήνυμα.
Στις παραγράφους 118-120 που αφορούσαν το ζήτημα, ο Πάπας Φραγκίσκος δήλωνε:
«Το δικαίωμα στην ιδιωτική ιδιοκτησία μπορεί να θεωρηθεί μόνο ένα δευτερεύον φυσικό δικαίωμα, που πηγάζει από την αρχή του καθολικού προορισμού των δημιουργηθέντων αγαθών. Αυτό έχει πολύ συγκεκριμένες συνέπειες που πρέπει να αντανακλούν στη λειτουργία της κοινωνίας. Συχνά όμως συμβαίνει τα δευτερεύοντα δικαιώματα να εκτοπίζουν τα πρωταρχικά και υπερισχύοντα, καθιστώντας τα άνευ σημασίας στην πράξη».
Μολονότι (με τη πιθανή εξαίρεση της εγκυκλίου Rerum Novarum του Πάπα Λέοντα ΙΓ’) η γενικώς αποδεκτή θέση στην καθολική κοινωνική διδασκαλία είναι πως η ιδιωτική ιδιοκτησία είναι ένα δευτερεύον δικαίωμα, τουλάχιστον από τον Άγιο Θωμά Ακινάτη και εντεύθεν, η υπεράσπιση της ιδιωτικής ιδιοκτησίας είναι ένα πολύ ισχυρό συστατικό της διδασκαλίας της εκκλησίας. Χωρίς να απομακρύνεται από την αρχή της καθολικής κοινωνικής διδασκαλίας, ο Πάπας Φραγκίσκος φαίνεται να οδηγεί τον αναγνώστη στο συμπέρασμα ότι, στην πράξη, ο θεσμός αυτός μπορεί να μην εξυπηρετεί το κοινό καλό.
Η λογικό όμως αποφαίνεται υπέρ του αντιθέτου και η εμπειρία επιβεβαιώνει εμφατικά τη λογική.
Ο Άγιος Θωμάς Ακινάτης υποστήριξε ότι η ιδιωτική ιδιοκτησία έχει τουλάχιστον τρεις σημαντικές κοινωνικές λειτουργίες:
Πρώτον, ενθαρρύνει τους ανθρώπους να εργάζονται περισσότερο, καθώς εργάζονται για όσα μπορούν να τους ανήκουν – διαφορετικά, οι άνθρωποι θα απέφευγαν τον κόπο.
Δεύτερον, διασφαλίζει ότι τα πράγματα είναι έτσι πιο εύτακτα – οι άνθρωποι κατανοούν τα πεδία της ευθύνης τους αντί να θεωρούν πως όλα είναι ευθύνη των πάντων.
Τρίτον, η ιδιωτική ιδιοκτησία διασφαλίζει την ειρήνη αν κατανέμεται και είναι κατανοητό σε ποιον ανήκει τι.
Σε ό,τι αφορά το πρώτο από αυτά τα σημεία, μπορεί κανείς να προσθέσει ότι οι άνθρωποι είναι πιθανότερο να διαφυλάξουν το φυσικό περιβάλλον αν είναι καλώς κατανοητό σε ποιον ανήκει τι. Η τραγωδία των κοινών πόρων είναι ένα πολύ γνωστό φαινόμενο που περιγράφει τον τρόπο με τον οποίο, εκεί όπου δεν υπάρχει ιδιοκτησία, οι περιβαλλοντικοί πόροι μπορεί να καταστραφούν (ένα ιδιαίτερα τραγικό παράδειγμα είναι οι ψαρότοποι όπου δεν υπάρχουν σαφή ιδιοκτησιακά δικαιώματα).
Ένα άτομο σε μια φτωχή χώρα με ανεπαρκή νομική περιγραφή των ιδιοκτησιακών δικαιωμάτων μπορεί να βρεθεί άστεγο εν μία νυκτί. Όχι μόνο αυτό, αλλά και μια τέτοια κατάσταση συνήθως σημαίνει ότι οι άνθρωποι δεν έχουν κίνητρα να επενδύσουν στην ιδιοκτησία τους, να φέρουν τρεχούμενο νερό, ηλεκτρικό ρεύμα και ούτω καθεξής. Και δεν μπορούν να χρησιμοποιήσουν την ιδιοκτησία τους ως εγγύηση για να δανειστούν προκειμένου, για παράδειγμα, να ξεκινήσουν μια επιχείρηση. Αυτός είναι ακριβώς ο τρόπος με τον οποίο συχνά αναπτύσσονται οι παραγκουπόλεις. Και τα αποτελέσματα δεν είναι μόνο η μαζική φτώχεια, αλλά και ένας τρόπος ζωής απ’ όπου η βία δεν απέχει ποτέ πολύ. Όπως υποστήριξε ο Άγιος Θωμάς Ακινάτης, αν οι άνθρωποι δεν γνωρίζουν σε ποιον ανήκει τι και δεν μπορούν να επιβάλλουν τα δικαιώματά τους μέσω του νομικού συστήματος, τότε μπορεί να χρησιμοποιήσουν βία –και στην πράξη τη χρησιμοποιούν– για να εμπεδώσουν άδικες αξιώσεις. Οι άνθρωποι που υποφέρουν περισσότερο από τα ανασφαλή ή τα ανεπαρκώς προσδιορισμένα ιδιωτικά δικαιώματα είναι οι φτωχοί και οι ανίσχυροι προς όφελος των πλούσιων και των ισχυρών. Κι αυτό δεν είναι απλώς μια παρατήρηση – είναι ένα θεμελιώδες πρόβλημα, ίσως το κατεξοχήν θεμελιώδες πρόβλημα για ένα μεγάλο ποσοστό των φτωχότερων ανθρώπων του πλανήτη.
Με άλλα λόγια, ο κανόνας είναι ότι η ιδιωτική ιδιοκτησία είναι ο αποτελεσματικότερος τρόπος που γνωρίζουμε για την προαγωγή του καθολικού προορισμού των αγαθών.
Χωρίς αμφιβολία, υπάρχουν καταστάσεις όπου κάποιοι έχουν αποκτήσει τίτλους ιδιοκτησίας με άδικο τρόπο και μπορεί να προσήκει να τους αφαιρεθεί αυτή η ιδιοκτησία. Ακόμη, υπάρχουν μέρη στον κόσμο όπου η κτήση γης είναι μονοπωλιακή, αφήνοντας τους φτωχούς να ζουν μια ζωή δουλοπαροίκου. Συχνά αυτές οι ιδιοκτησίες έχουν συσσωρευτεί με άδικο τρόπο, ίσως πριν από πολλές δεκαετίες ή και αιώνες. Σε αυτές τις περιστάσεις, ίσως είναι εύλογο να επισημανθεί ότι τα δικαιώματα ιδιωτικής ιδιοκτησίας, όπως είναι σήμερα κατανεμημένα, δεν επιτελούν την κοινωνική λειτουργία που θα έπρεπε, και κατ’ εξαίρεση, δεν θα πρέπει να θεωρούνται ιερά. Ίσως ο Πάπας Φραγκίσκος να είχε τέτοιες περιπτώσεις κατά νου. Όμως η εξαίρεση απλώς επιβεβαιώνει το γενικό επιχείρημα.
Ο Πάπας Φραγκίσκος δεν έχει άδικο με την τεχνική έννοια. Αλλά απλώς θέτει το ερώτημα στο οποίο απάντησε ο Άγιος Θωμάς Ακινάτης πριν από αρκετούς αιώνες. Και η λογική, η εμπειρία και τα δεδομένα καταδεικνύουν ισχυρώς, ξανά και ξανά, ότι ο Άγιος Θωμάς είχε δίκιο. Θα ήταν κρίμα η εγκύκλιος του Πάπα να προαγάγει την υιοθέτηση πολιτικών που υπήρξαν καταστροφικές για τους φτωχότερους ανθρώπους του πλανήτη καθώς και για το περιβάλλον.
--
Ο Philip Booth είναι καθηγητής χρηματοπιστωτικών, δημόσιας πολιτικής και ηθικής στο St Mary’s University, Twickenham και μέλος του επιστημονικού συμβουλίου του Institute of Economic Affairs.
Το άρθρο δημοσιεύθηκε στα αγγλικά στις 4 Ιανουαρίου 2021 και παρουσιάζεται στα ελληνικά με την άδεια του Institute of Economic Affairs και τη συνεργασία του ΚΕΦίΜ - Μάρκος Δραγούμης.
