Του Steven Horwitz
Καθώς η Βενεζουέλα βυθίζεται ολοένα και περισσότερο σ' έναν εφιάλτη λιμού και βίας, η μακρά διαμάχη για το αν ο σοσιαλισμός είναι εφικτός αποκτά νέα επικαιρότητα. Χρόνια ρητώς σοσιαλιστικών πολιτικών από τον Τσάβες και τον Μαδούρο δείχνουν τώρα τις συνέπειές τους, καθώς η κρατικοποίηση και διάφορες άλλες προσπάθειες να καταργηθούν ή να καθυποταγούν οι διαδικασίες της αγοράς έχουν καταστρέψει μια από τις άλλοτε πλουσιότερες χώρες της Νότιας Αμερικής.
Ακόμα και με τον πλούτο των πετρελαϊκών της αποθεμάτων, η αναδιανομή και ο έλεγχος των τιμών έφεραν την παραγωγή, και συνεπώς την κατανάλωση στη χώρα σε ένα τέρμα. Παλιότερα η Βενεζουέλα εξήγε σιτηρά στον υπόλοιπο κόσμο και σήμερα δεν μπορεί να θρέψει ούτε τους ανθρώπους της.
Ποιος φταίει;
Αυτή η ανθρωπιστική καταστροφή εγείρει το ερώτημα του ποιος ή τι φταίει. Αυτό το ερώτημα βάζει τους αυτοπροσδιοριζόμενους ως σοσιαλιστές και τους προοδευτικούς συνοδοιπόρους τους σε μια δύσκολη θέση. Εντέλει, μπορεί κανείς να βρει πολλά παραδείγματα ανθρώπων της Αριστεράς (από τον Michael Moore μέχρι τον Bernie Sanders) που εξυμνούσαν ή υποστήριζαν τις οικονομικές πολιτικές του Τσάβες. Τι μπορούν λοιπόν να πουν ενώπιον αυτής της καταστροφής οι άνθρωποι που πήραν αυτή τη θέση; Και, από την άλλη πλευρά, τι μπορούν να πουν οι υποστηρικτές της ελεύθερης επιχειρηματικότητας;
Πολλοί από την Αριστερά πρώτα απ' όλα θα αρνηθούν ότι φταίει ο σοσιαλισμός. Μερικές φορές θα αρνηθούν ότι οι πολιτικές Τσάβες-Μαδούρο ήταν “πραγματικά” σοσιαλιστικές. Σε άλλες περιπτώσεις, θα υποστηρίξουν ότι ενώ οι προθέσεις τους μπορεί να ήταν καλές, η διαφθορά και η κακή εφαρμογή καταδίκασε καλές πολιτικές σε αποτυχία.
Και τα δύο αυτά επιχειρήματα έχουν σημαντικά προβλήματα.
Αν οι πολιτικές αυτές δεν ήταν “πραγματικά” σοσιαλιστικές, τότε γιατί τόσοι πολλοί συμπαθούντες τον σοσιαλισμό εκφράζουν τόση πολλή υποστήριξη γι' αυτές και υποστηρίζουν ότι θα αλλάξουν την κοινωνία κατά τον τρόπο που εκτιμούν οι σοσιαλιστές; Ο ίδιος ο Τσάβες το υποστήριξε αυτό.
Άραγε όλοι αυτοί δεν κατανοούν τι είναι ο σοσιαλισμός; Οι διάφορες προσπάθειες του Τσάβες να εμποδίσει τη λειτουργία των αγορών και των τιμών και να βάλει στη θέση τους κάποια μορφή οικονομικού σχεδιασμού στο όνομα του λαού είναι σε μεγάλο βαθμό συνεπείς με τον σοσιαλισμό από την εποχή του Μαρξ. Αν αυτό δεν είναι σοσιαλισμός, τότε τι ακριβώς εννοούμε πια μ' αυτό τον όρο;
Ο πραγματικός σοσιαλισμός
Για πολλούς από την Αριστερά, η απάντηση σ' αυτό το ερώτημα είναι “οι σκανδιναβικές χώρες”. Το πρόβλημα όμως είναι ότι οι σκανδιναβικές χώρες έχουν, σύμφωνα με ορισμένους δείκτες, πιο ελεύθερες αγορές από τις ΗΠΑ, τη χώρα που η Αριστερά θεωρεί ως το αρχέτυπο του καπιταλισμού. Σε κάθε περίπτωση, δεν διαφέρουν σημαντικά από τις ΗΠΑ ως προς τον βαθμό της οικονομικής τους ελευθερίας.
Ιστορικά, ο σοσιαλισμός ορίζεται σε μεγάλο βαθμό ως η κατάργηση της ιδιωτικής ιδιοκτησίας των μέσων παραγωγής και η αντικατάστασης της “αναρχίας της παραγωγής”, όπως την ονόμασε ο Μαρξ, που χαρακτηρίζει την αγορά με την κοινή ή τη δημόσια ιδιοκτησία και τον οικονομικό σχεδιασμό.
Κατά την θεώρηση του Μαρξ, αν απαλλαγούμε από την ιδιωτική ιδιοκτησία, τη συναλλαγή, τις τιμές και τα κέρδη, θα τερματιστεί η αλλοτρίωση, η εκμετάλλευση και οι κρίσεις που χαρακτηρίζουν τον καπιταλισμό. Ακόμη, ο εξορθολογισμός της παραγωγής μέσω του σχεδιασμού, αντί να αφήνει τα πράγματα στη μέθοδο της δοκιμής και του λάθους της αγοράς, θα εξαλείψει την σπατάλη και θα επιφέρει μια έκρηξη παραγωγικότητας που θα μας πλουτίσει όλους.
Η κατάργηση των αγορών δεν περιγράφει τις σκανδιναβικές χώρες, αν και ανταποκρίνεται σε ένα μεγάλο μέρος των όσων συνέβησαν στη Βενεζουέλα. Ο σοσιαλισμός, τουλάχιστον ιστορικά, δεν σημαίνει απλώς “ένα μεγάλο κράτος πρόνοιας” όπως το βλέπουμε στη Σκανδιναβία. Ο μόνος τρόπος μάλιστα που μπορούν να αντέξουν οικονομικά οι χώρες αυτά τα μεγαλύτερα κράτη πρόνοιας είναι να έχουν επαρκώς παραγωγικές οικονομίες ώστε να παράγουν τον πλούτο που στη συνέχεια θα φορολογήσουν για να υποστηρίξουν τα προγράμματα αυτά. Γι' αυτόν ακριβώς τον λόγο οι σκανδιναβικές χώρες προχώρησαν σε απορρύθμιση (και μείωσαν τη φορολόγηση) τόσο πολύ τα τελευταία δέκα με είκοσι χρόνια: μόνο μέσα από πιο ελεύθερες αγορές μπορούν να αντέξουν οικονομικά τα προγράμματα μεταβιβάσεων.
Αν σας αρέσει το σκανδιναβικό μοντέλο, δεν σας αρέσει ο σοσιαλισμός. Σας αρέσει ο καπιταλισμός της αγοράς, γιατί αυτός είναι που καθιστά εφικτό αυτό το μοντέλο. (Το αν τα μεγαλύτερα κράτη πρόνοιας είναι αναγκαία ή επιθυμητά, είναι το θέμα ενός άλλου άρθρου).
Και τι μπορούμε λοιπόν να πούμε για το επιχείρημα ότι αυτές οι πολιτικές των καλών προθέσεων απέτυχαν εξαιτίας της διαφθοράς και της κακής εφαρμογής τους; Το πρόβλημα είναι εδώ πως αυτό φαίνεται να συμβαίνει κάθε φορά που δοκιμάζεται ο σοσιαλισμός. Οι μπολσεβίκοι άρχισαν να εφαρμόζουν τον μαρξιστικό σοσιαλισμό ένα χρόνο μετά την κατάληψη από πλευράς τους της εξουσίας και μια δεκαετία αργότερα είχαν σταλινισμό. Η Κούβα γρήγορα εξελίχθηκε σε δικτατορία. Η Κίνα. Η Βόρεια Κορέα. Και η λίστα συνεχίζεται. Σε ποιο σημείο λοιπόν όλα αυτά παύουν να είναι συμπτώσεις;
Κάθε μα κάθε φορά
Οι οικονομολόγοι έχουν εδώ και καιρό κατανοήσει τη δυναμική που επενεργεί εδώ. Ο Μαρξ και οι άλλοι σοσιαλιστές πίστευαν ότι οι επικεφαλής της διαδικασίας σχεδιασμού, και για τον Μαρξ αυτό σήμαινε ολόκληρη την κοινότητα, θα μπορούσαν να προσδιορίσουν ορθολογικά το τι θα παράγουν καθώς και τον καλύτερο τρόπο να το παράγουν αυτό χωρίς τις αγορές, τη συναλλαγή και τις τιμές. Μετά το περίφημο όμως δοκίμιο του Μίζες το 1920, ξέρουμε πλέον ότι αυτό δεν είναι εφικτό.
Οι αυθεντικές τιμές της αγοράς είναι αναγκαίες για τους ανθρώπους ώστε αυτοί να μπορούν να προσδιορίζουν την αξία του οποιουδήποτε πράγματος σε καταστάσεις που υπερβαίνουν το νοικοκυριό. Χωρίς τις τιμές δεν υπάρχει τρόπος να ξέρουμε, όχι απλώς τι εκτιμούν περισσότερο οι άνθρωποι αλλά (κάτι ακόμα πιο σημαντικό) το πώς να παράγουμε αυτό που οι άνθρωποι εκτιμούν, χρησιμοποιώντας τους λιγότερο πολύτιμους διαθέσιμους πόρους.
Με άλλα λόγια, οι ορθολογικές αποφάσεις ως προς την παραγωγή είναι αδύνατες χωρίς τις τιμές της αγοράς, και οι τιμές της αγοράς δεν μπορούν να υπάρχουν χωρίς συναλλαγή. Συνεπώς πρέπει να υπάρχει ιδιωτική ιδιοκτησία, ιδίως σε ό,τι αφορά τα μέσα παραγωγής.
Τι συμβαίνει όμως όταν αυτοί που έχουν την εξουσία να λαμβάνουν τέτοιες αποφάσεις συνειδητοποιούν ότι δεν μπορούν να πετύχουν τους στόχους τους που, πιθανώς, χαρακτηρίζονται από καλές προθέσεις; Δεν αποχωρίζονται την εξουσία. Τις περισσότερες φορές, η πρώτη αντίδραση είναι ακριβώς αυτό που βλέπουμε στη Βενεζουέλα: η ακόμη σκληρότερη καταστολή των παραγωγών γιατί δεν ανταποκρίνονται στις εξωπραγματικές απαιτήσεις, και η με το δελτίο διανομή των αγαθών για να τιμωρηθούν οι καταναλωτές που τα “συσσωρεύουν”. Και όταν αυτό δεν δουλεύει, τότε πάνε σε ακόμη πιο δρακόντειο αυταρχισμό και κάνουν οτιδήποτε χρειαστεί για να παραμείνουν στην εξουσία.
Μετά από λίγο, αυτή η ωμή άσκηση της εξουσίας έχει συνέπειες. Όσοι έχουν ένα συγκριτικό πλεονέκτημα σ' αυτού του είδους την άσκηση εξουσίας (και ίσως αυτοί που αποδίδουν σ' αυτή την άσκηση μια μεγάλη αξία κατανάλωσης) προσελκύονται σε θέσεις ισχύος. Ο μαρξισμός δεν είναι σταλινισμός, αλλά η αδυναμία του μαρξιστικού σοσιαλισμού να ανταποκριθεί στις υποσχέσεις του δημιουργεί τις συνθήκες που καθιστούν τον σταλινισμό πιθανό και εφικτό. Με άλλα λόγια, ο σταλινισμός είναι μια απρόθετη συνέπεια του μαρξιστικού σοσιαλισμού.
Ακόμη, καθώς γίνεται εμφανέστερο ότι ο κρατικός έλεγχος είναι αναποτελεσματικός, οι άνθρωποι αρχίζουν να τον παρακάμπτουν, εγκαθιδρύοντας διεστραμμένες μορφές αγοραίων συναλλαγών. Η δωροδοκία πολιτικών και γραφειοκρατών, οι απειλές στους παραγωγούς, ο νεποτισμός και η παρεοκρατία γίνονται οι τρόποι να πετύχεις αυτό που θες. Οι σπάνιοι πόροι πρέπει με κάποιον τρόπο να κατανεμηθούν και οι αγορές είναι σαν τα αγριόχορτα που μεγαλώνουν στις χαραμάδες που αφήνει η αποτυχία του σχεδιασμού.
Διανοητική αμέλεια
Για τον έξω κόσμο, η διαφθορά και η κακή εφαρμογή οδήγησαν τον σοσιαλισμό στην αποτυχία. Αλλά αυτή η θεώρηση βλέπει τα γεγονότα ανάποδα: η διαφθορά και οι αναποτελεσματικοί πολιτικοί δεν είναι η αιτία της αποτυχίας του σοσιαλισμού, αλλά αποτέλεσμα αυτής της αποτυχίας. Όταν απαγορεύεις τις πραγματικές αγορές, και όταν οι προσπάθειές σου να σχεδιάσεις αναπόφευκτα αποτυγχάνουν, το αποτέλεσμα είναι η δωροδοκία και η διαφθορά της μαύρης αγοράς. Για μια ακόμη φορά, αυτά δεν ανήκουν στις προθέσεις του μαρξισμού, αλλά είναι μια αναπόφευκτη απρόθετη συνέπεια του.
Τι μας λέει λοιπόν αυτό για όσους υποστήριξαν τις πολιτικές του Τσάβες και του Μαδούρο; Είναι εύκολο να πούμε ότι πρόκειται για κακόβουλους ανθρώπους που θέλουν τον λιμό και την καταστροφή του βενεζολάνικου λαού, αλλά πιστεύω ότι αυτό είναι υπερβολικά εύκολο. Πιστεύω ότι πολλοί από όσους υποστήριξαν αυτές τις πολιτικές πίστεψαν πραγματικά ότι αυτές θα έχουν καλά αποτελέσματα. Υπ' αυτή την έννοια, δεν έδρασαν ανήθικα.
Είναι όμως ένοχοι ενός σημαντικού διανοητικού σφάλματος που έχει πραγματικές ηθικές συνέπειες. Ενώ μπορεί να μην επιδίωκαν την ανθρωπιστική καταστροφή που βλέπουμε σήμερα, έχουν ευθύνη που δεν γνώριζαν την εδώ και καιρό διατυπωμένη κριτική στον σοσιαλισμό, που μας δίνει τους λόγους να περιμένουμε μια τέτοια καταστροφή.
Οι φίλοι μας στην Αριστερά που υποστήριξαν τις πολιτικές του Τσάβες δεν είναι γενικά ένοχοι μιας εσκεμμένης μοχθηρίας. Η ενοχή τους αφορά περισσότερο μια κάποια διανοητική “αμέλεια”. Δεν ήθελαν αυτό που συμβαίνει στη Βενεζουέλα, αλλά δεν υπάρχει αμφιβολία ότι θα μπορούσαν να ξέρουν καλύτερα.
Όσοι από μας κατανοούμε τη δύναμη που έχουν οι αγορές να βελτιώνουν τις ζωές όλων μας, δεν θα είμαστε πολύ αποτελεσματικοί στο να πείσουμε τους υπόλοιπους γι' αυτή την αλήθεια, αν διαγράφουμε όσους συμπαθούν τον σοσιαλισμό ως κακόβουλους. Το να εμπλακούμε σε μια ήρεμη και διανοητική συζήτηση μαζί τους και να τους προσφέρουμε μια εναλλακτική αφήγηση είναι καλύτερο από το να τους διαγράψουμε ως αδιόρθωτους.
Η ηθική καταδίκη τερματίζει τον παραγωγικό διάλογο - η προσφορά μιας εναλλακτικής αφήγησης μπορεί να τον ξεκινήσει. Το ανθρώπινο κόστος του σοσιαλισμού είναι υπερβολικά μεγάλο για να μην εμπλακόμαστε με τους αποτελεσματικότερους δυνατούς τρόπους σε διάλογο με όσους τον βλέπουν με συμπάθεια.
--
Ο Steven Horwitz κατέχει την έδρα Schnatter Ελεύθερης Επιχειρηματικότητας στο Τμήμα Οικονομικών του Ball State University, όπου είναι επίσης ερευνητής στο John H. Schnatter Institute for Entrepreneurship and Free Enterprise. Είναι συγγραφέας του βιβλίου Hayek's Modern Family: Classical Liberalism and the Evolution of Social Institutions, διακεκριμένος ερευνητής στο FEE και μέλος του δικτύου στελεχών του FEE.
Το άρθρο δημοσιεύθηκε στα αγγλικά στις 12 Μαίου 2017 και παρουσιάζεται στα ελληνικά με την άδεια του Foundation for Economic Education (FEE) και τη συνεργασία του ΚΕΦΙΜ “Μάρκος Δραγούμης”.
(Photo by Carlos Becerra/Anadolu Agency/Getty Images)
