*Γράφει ο Edwin van de Haar
Στην ομιλία του στο Παγκόσμιο Οικονομικό Φόρουμ (WEF) στο Νταβός τον περασμένο μήνα, ο Γενικός Γραμματέας του ΝΑΤΟ Γενς Στόλτενμπεργκ είπε ότι «η προστασία των αξιών μας είναι πιο σημαντική από το κέρδος» και ότι «η ελευθερία είναι πιο σημαντική από το ελεύθερο εμπόριο». Η ομοιότητα με τη διάσημη παρατήρηση του Άνταμ Σμιθ ότι «η άμυνα έχει πολύ μεγαλύτερη σημασία από τη χλιδή» ήταν εντυπωσιακή, αν και δεν υπάρχει καμία ένδειξη στην ομιλία του ότι ο Στόλτενμπεργκ το γνώριζε αυτό.
Ο Στόλτενμπεργκ διατύπωσε αυτή την παρατήρηση μιλώντας για το ζήτημα του εμπορίου με αυταρχικές χώρες, κυρίως τη Ρωσία, ενώ ο Σμιθ υπερασπιζόμενος τους προστατευτικούς νόμους ναυσιπλοΐας (Navigation Acts). Το συναίσθημα είναι το ίδιο: ότι η υπεράσπιση της χώρας μερικές φορές υπερισχύει του ελεύθερου εμπορίου.
Οι σχολιαστές είδαν τις παρατηρήσεις του Στόλτενμπεργκ ως μια κριτική στη θεωρία του φιλελεύθερου διεθνισμού. Πρόκειται για μια από τις σημαντικότερες θεωρίες διεθνών σχέσεων, η οποία – με πολύ λίγα λόγια – στοχεύει στην παγκόσμια ειρήνη μέσω της εισαγωγής του διεθνούς δικαίου, οργανισμών και καθεστώτων, για τον περιορισμό της επιρροής των εθνικών κρατών και τη μείωση της λογική των πολιτικών ισχύος. Οι ελεύθερες διεθνείς ροές κεφαλαίων και εμπορίου αποτελούν επίσης μέρος της, όπως και η οικοδόμηση εγχώριων θεσμικών διαρρυθμίσεων όπως η δημοκρατία, καθώς οι εύρωστες δημοκρατίες δεν πολεμούν μεταξύ τους. Όλα αυτά βασίζονται στην προσδοκία ότι οι άνθρωποι είναι αρκετά λογικοί για να ξεπεράσουν τον πόλεμο και τις συγκρούσεις.
Η ιδέα ότι το εμπόριο προάγει την ειρήνη ήταν επίσης ένα από τα δομικά στοιχεία της. Αυτό έχει μια μακρά ιστορία, που ξεκινά από την Αρχαιότητα. Ωστόσο, η επιρροή των νεότερων συγγραφέων ήταν μεγαλύτερη, όπως ο Μοντεσκιέ που έγραψε για το «doux commerce» και τις υποτιθέμενες ειρηνικές συνέπειές του. Τον ακολούθησαν πολλοί κατά τη διάρκεια της ιστορίας, μεταξύ των οποίων αρκετοί σύγχρονοι ακαδημαϊκοί που προτιμούν τα αποτελέσματα των θεωρητικών ασκήσεων τους με περιορισμένα σύνολα δεδομένων έναντι της κοινής λογικής και αιώνων πραγματικών εμπειρικών στοιχείων. Η τελευταία θλιβερή απόδειξη προέρχεται από την Ουκρανία και τη Ρωσία. Παρά τη μείωση του αμοιβαίου εμπορίου από το 2014, το 2020 και οι δύο χώρες εξακολουθούσαν να συναλλάσσονται μεταξύ τους. Εκείνο το έτος, η Ρωσία εξήγαγε αγαθά και υπηρεσίες αξίας περίπου 6,31 δισεκατομμυρίων δολαρίων στην Ουκρανία, ενώ η Ουκρανία εξήγαγε αγαθά και υπηρεσίες αξίας 2,97 δισεκατομμυρίων δολαρίων στη Ρωσία. Δυστυχώς, πολλοί φιλελεύθεροι, από αριστερά και δεξιά, εξακολουθούν να έχουν αυτή τη λανθασμένη άποψη.
Ο Smith δεν πίστεψε ποτέ σε αυτή την ιδέα, αν και οι ιδέες του έχουν συχνά παρερμηνευθεί, ιδίως από τον Richard Cobden τον 19ο αιώνα. Ο Smith είχε μια πολύ πιο ρεαλιστική άποψη για την ανθρώπινη φύση και την περιορισμένη δύναμη της λογικής ως μέρος της. Η απαλλαγή από τις συγκρούσεις μεταξύ των ανθρώπων ήταν αδύνατη, και στη διεθνή σφαίρα. Φυσικά, δικαίως είναι γνωστός για την ισχυρή υποστήριξή του προς το ελεύθερο εμπόριο, καθώς υπογράμμισε την οικονομική του αξία, τις δυνατότητες ατομικής ελευθερίας που παρέχει και τη σημασία του για την ανάπτυξη και την πολιτιστική ανταλλαγή. Ωστόσο, ποτέ δεν προέβλεψε ότι το εμπόριο θα είχε θετικές εξωτερικές συνέπειες στην αποφυγή διεθνών συγκρούσεων. Το εμπόριο κάνει τα έθνη πλουσιότερα, ώστε να μπορούν να αντέξουν οικονομικά περισσότερο εξοπλισμό, κάτι που διαταράσσει τις ισορροπίες ισχύος και μπορεί να οδηγήσει σε περισσότερες συγκρούσεις.
Επίσης, ο Σμιθ δεν ήταν ποτέ κοσμοπολίτης. Πίστευε ότι τα άτομα είναι συνδεδεμένα με το έθνος τους και δεν έβλεπε κανένα λόγο να ζητήσει μια διαφορετική διεθνή τάξη από την υπάρχουσα, που ήταν φτιαγμένη από κράτη. Θεωρούσε τη διατήρηση μιας διεθνούς ισορροπίας δυνάμεων ως μεγάλη πολιτική σοφία, και εκτιμούσε το διεθνές δίκαιο μόνο ως ένα βαθμό, γιατί κατά την εκτίμησή του αυτό αφορούσε περισσότερο τις προθέσεις παρά την πρακτική εφαρμογή. Ανήκε στην παράδοση του «δίκαιου πολέμου» του Grotius, που είχε ως στόχο να κάνει τον πόλεμο λίγο πιο δίκαιο, και προσπάθησε να περιορίσει τους λόγους για την έναρξη ενός πολέμου. Ωστόσο, η ιδέα ότι ο πόλεμος θα μπορούσε να εξαλειφθεί δεν εμφανίζεται ποτέ στον Smith. Εν ολίγοις, παρά κάποιες αλληλεπικαλύψεις, οι κλασικές φιλελεύθερες ιδέες του απείχαν πολύ από τον φιλελεύθερο διεθνισμό.
Ο Στόλτενμπεργκ είχε δίκιο και έχει στο πλευρό του τον Άνταμ Σμιθ. Η παγκόσμια πολιτική δεν είναι χώρος για ονειροπόλους. Ο κόσμος χρειάζεται λιγότερο φιλελεύθερο διεθνισμό και περισσότερο κλασικό φιλελευθερισμό.
*Ο Edwin van de Haar έχει διδάξει στο πανεπιστήμιο του Leiden στην Ολλανδία και στο Ateneo de Manila University στις Φιλιππίνες. Ειδικεύεται στη διεθνή πολιτική θεωρία και ιδίως στις διεθνείς πτυχές της φιλελεύθερης παράδοσης της πολιτικής σκέψης. Είναι ο συγγραφέας του Classical Liberalism and International Relations Theory. Hume, Smith, Mises and Hayek (Palgrave Macmillan, 2009).
**Το άρθρο δημοσιεύθηκε στα αγγλικά στις 8 Ιουνίου 2022 και παρουσιάζεται στα ελληνικά με την άδεια του Institute for Economic Affairs και τη συνεργασία του ΚΕΦίΜ - Μάρκος Δραγούμης.
