Του Gary M. Galles
Η ιστορία έχει παραγάγει έναν σχεδόν άπειρο αριθμό ανθρώπων που θα μεταμόρφωναν την κοινωνία στην ουτοπία που φαντάζονταν. Στην προσπάθειά τους όμως να καλουπώσουν τους ανθρώπους ώστε να ανταποκρίνονται στις νοητικές εικόνες των δικτατόρων, ξεχνούν ότι οι σκοποί που θα επιτύχουν στην πράξη δεν θα ανταποκρίνονται στις φαντασιώσεις τους και πως τα μέσα που αναγκαστικά θα χρησιμοποιήσουν είναι άδικα και υπονομεύουν τις δυνατότητες των ανθρώπων.
Ο Leonard Read ήταν ένας οξυδερκής παρατηρητής τέτοιων καταναγκαστικών πολιτικών πανακειών. Και συχνά ξεκινούσε την κριτική του έναντι αυτών παραθέτοντας από τον Ralph Waldo Emerson: “Η αιτία και το αποτέλεσμα, τα μέσα και ο σκοπός, ο σπόρος και ο καρπός δεν μπορούν να διαχωριστούν - το αποτέλεσμα ήδη ανθίζει στην αιτία, ο σκοπός προϋπάρχει στα μέσα, το φρούτο στον σπόρο”.
Αντανακλώντας τον Έμερσον, ο Ρηντ υποστήριζε ότι οι σκοποί που θα παραχθούν στην πράξη δεν θα ανταποκρίνονται αναγκαστικά στους προσδοκώμενους. Οι σκοποί που θα επιτευχθούν στην πραγματικότητα ενυπάρχουν στα μέσα που χρησιμοποιούνται. Μόνο ηθικά μέσα μπορούν να παραγάγουν θετικές ηθικώς εξελίξεις. Αντιστρόφως, ανήθικα μέσα θα “πετύχουν” την ηθική παρακμή. Αυτό το επιχείρημα το διατύπωσε σαφέστερα στο άρθρο με τίτλο “The Bloom Pre-Exists in the Seed” (Το λουλούδι προϋπάρχει στον σπόρο) στο βιβλίο του Let Freedom Reign (Να βασιλέψει η ελευθερία) του 1969. 50 χρόνια μετά αξίζει να το εξετάσουμε ξανά:
“Πολλοί προσδοκούν να πετύχουν υψηλούς σκοπούς χωρίς να τους απασχολεί το τι μέσα θα χρησιμοποιήσουν… όμως μια τολμηρή ματιά στα μέσα και τους σκοπούς είναι αναγκαία”.
“Οι σκοποί και οι στόχοι δεν είναι παρά η ελπίδα για μελλοντικά πράγματα… Δεν είναι μέρος της πραγματικότητας… από το οποίο μπορούμε να εξάγουμε τους κανόνες της ορθής συμπεριφοράς. Δεν μπορούμε να τα εμπιστευθούμε ως γνώμονες δράσης περισσότερο από τις ονειροπολήσεις ή τη φαντασία. Πολλές από τις πιο αποτρόπαιες πράξεις στην ανθρώπινη ιστορία διαπράχθηκαν στο όνομα των καλών προθέσεων - στο πλαίσιο της επιδίωξης κάποιου “ευγενούς” σκοπού. Καταδεικνύουν το λογικό σφάλμα της ιδέας οτι ο σκοπός αγιάζει τα μέσα”.
“Εξετάστε προσεκτικά τα μέσα που χρησιμοποιούνται, κρίνοντάς τα με όρους ορθού και λάθους, και ο σκοπός θα επιτευχθεί από μόνος του”.
“Για έναν ατομικιστή… αυτό που έχει μεγαλύτερη αξία απ' όλα είναι ο κάθε άνθρωπος ατομικά”.
“Αν θέλουμε να βρούμε τη διάκριση ανάμεσα στον κολλεκτιβισμό και τον ατομικισμό, αρκεί να εξετάσουμε τις πράξεις - τα μέσα - που αναλαμβάνονται για την επίτευξη των στόχων”.
Τα μέσα του κολλεκτιβισμού
“Εγγενής στην προσέγγιση του κολλεκτιβισμού είναι η χειραγώγηση των ανθρώπων που συνιστουν την κοινωνία… Ο έλεγχος της ζωής κάθε ατόμου γίνεται εξωτερικά”.
“Η κολλεκτιβιστική θεώρηση υποστηρίζει ότι το άτομο δεν βρίσκει τη θέση του αλλά του αποδίδεται η θέση ή ο ρόλος που το πολιτικό ιερατείο πιστεύει ότι θα εξυπηρετήσει με τον καλύτερο τρόπο το όποιο κοινωνικό σχέδιο έχουν καταστρώσει”.
“Αυτό που υπονοείται είναι πως υπάρχουν κάποιοι ικανοί να διαμορφώσουν τους τρόπους και τις ζωές εκατομμυρίων ανθρώπων - ότι υπάρχουν εκείνοι που όχι μόνο μπορούν ορθά να αποφασίσουν το καλύτερο για όλους μας, αλλά και να ορίσουν τις λεπτομέρειες της επίτευξής του”.
“Κάθε ευσυνείδητος κολλεκτιβιστής, αν μπορούσε να εκτιμήσει ορθώς τα αυταρχικά μέσα που προϋποθέτει το σύστημα σκέψεις του, θα το εγκατέλειπε”.
“Όσο υψηλοί κι αν είναι οι στόχοι, αν τα μέσα είναι φαύλα, το αποτέλεσμα θα αντανακλά αυτή τη φαυλότητα. Συνεπώς, το τελικό αποτέλεσμα του κολλεκτιβιστικού τρόπου ζωής μπορεί να προβλεφθεί με ακρίβεια από τον καθένα που αντιλαμβάνεται τα μέσα που χρειάζεται να αξιοποιηθούν”.
Τα μέσα του ατομικισμού
“Όταν το άτομο είναι ο ύπατος σκοπός, τα μέσα που συνεπάγεται η επίτευξη του είναι αναγκαστικά ριζικώς διαφορετικά”.
“Είτε θα επικεντρωθώ στον εαυτό μου και την ευημερία μου, είτε σε άλλους και τη δική τους ευημερία… είτε θα με νοιάζουν οι δικές μου υποθέσεις, είτε οι υποθέσεις των άλλων”.
“Έχοντας υπόψη τα εμπόδια του σχετικά απλού έργου της αυτοπραγμάτωσης, σκεφτείτε πόσο απόλυτα παράλογο είναι να αναλαμβάνει κανείς να διευθύνει τις ζωές εκατομμυρίων ανθρώπων”.
“Το κάθε άτομο προάγει καλύτερα το ιδιοτελές του συμφέρον μέσω της ειρηνικής κοινωνικής συνεργασίας όπως αυτή συμβαίνει στην ελεύθερη αγορά. Πράγματι, όσο περισσότερο προοδεύω εκεί, τόσο περισσότεροι εξυπηρετούνται οι άλλοι από την ύπαρξή μου. Ο τρόπος για να αποκτήσει κανείς “κοινωνική υπευθυνότητα” είναι να ανέλθει όσο ψηλά μπορεί.
Η ιδιωτική ιδιοκτησία: Εθελούσια μέσα και επωφελείς σκοποί
“Το κίνητρο της ιδιωτικής ιδιοκτησίας είναι πολύ πιο ισχυρό από τη συναισθηματική ώση της εργασίας για το κοινό καλό”.
“Αν αποδεχθούμε ότι ο άνθρωπος έχει δικαίωμα να ζήσει, συνεπάγεται ότι έχει το δικαίωμα να συντηρήσει τη ζωή του με τους καρπούς της εργασίας του. Η ιδιωτική ιδιοκτησία είναι ιερή όσο και η ίδια η ζωή”.
“Η ιδιωτική ιδιοκτησία βρίσκεται στο θεμέλιο της ατομικής ελευθερίας. Χωρίς αυτή, δεν μπορεί να υπάρξει ελευθερία. Με αυτήν, η ελευθερία διασφαλίζεται. Κι αυτό γιατί η ιδιωτική ιδιοκτησία προϋποθέτει την ελεύθερη επιλογή στη διάθεσή της, δηλαδή την ελευθερία της συναλλαγής. Δεν έχει νόημα να μιλάμε για την ελευθερία αν αρνούμαστε το δικαίωμα της ιδιωτικής ιδιοκτησίας”.
“Μπορούμε να διατυπώσουμε μια ηθική κρίση των μέσων που συνεπάγεται ο ατομικιστικός σκοπός… Αυτά τα μέσα λειτουργούν ως ένας ισχυρός μοχλός για την υλική, διανοητική, ηθική και πνευματική ανάδυση του ατόμου - κι αυτό είναι σωστό! Άλλοι - όσοι αποτελούν την κοινωνία - ωφελούνται δευτερογενώς από αυτή την ατομική ανάπτυξη. Αν θέλουμε να βοηθήσουμε τους άλλους, ας βοηθήσουμε πρώτα τον εαυτό μας χρησιμοποιώντας ηθικά μέσα”.
Ο Λέοναρντ Ρηντ είδε τις καταναγκαστικές ουτοπικές “μεταρρυθμίσεις” στην πραγματική τους διάσταση - όταν οι εξωγενείς διαταγές αντικαθιστούν τις ατομικές επιλογές, που είναι ο μόνος τρόπος να ωριμάσουν ή να “ανθίσουν” τα άτομα, θα προκύψει αναγκαστικά αναποτελεσματικότητα και αδικία.
Αντιθέτως, τα εθελούσια μέσα που δεν παραβιάζουν κανενός τα δικαιώματα είναι ο μόνος αξιόπιστος δρόμος προς την ατομική ανάπτυξη και την κοινωνική πρόοδο. Ο Ρηντ γνώριζε ότι ο ανθός της ελευθερίας προϋπάρχει στον σπόρο της αυτοκτησίας, και ο μαρασμός του κολλεκτιβισμού προϋπάρχει στην καταπάτησή της. Είναι ένα μάθημα που λίγοι αντιλήφθηκαν με την οξύτητα του Ρηντ, το οποίο χρειαζόμαστε απεγνωσμένα να μάθουμε εκ νέου σήμερα.
--
Ο Garry M. Galles είναι καθηγητής οικονομικών στο Pepperdine University. Ανάμεσα στα πρόσφατα βιβλία του είναι το Faulty Premises, Faulty Policies (2014), και το Apostle of Peace (2013). Είναι μέλος του του FEE.
Το άρθρο δημοσιεύθηκε στα αγγλικά στις 4 Μαρτίου 2019 και παρουσιάζεται στα ελληνικά με την άδεια του Foundation for Economic Education (FEE) και τη συνεργασία του ΚΕΦΙΜ “Μάρκος Δραγούμης”.
