Της Abigail Hall
Συχνά διδάσκω αρχές οικονομικής επιστήμης, και στα μαθήματά μου αυτά προσφέρω σε πολλούς φοιτητές την πρώτη τους ευκαιρία να εκτεθούν σ' αυτό το αντικείμενο. Ενώ καλύπτουμε όλα τα βασικά - την προσφορά και τη ζήτηση, την ελαστικότητα (την ευαισθησία του καταναλωτή και του παραγωγού στις αλλαγές των τιμών), την φορολόγηση, το εμπόριο και τις εξωτερικότητες - δεν έχω την ψευδαίσθηση ότι ένα χρόνο μετά οι περισσότεροι απ' αυτούς θα θυμούνται κάποιο μεγάλο μέρος της ύλης, πόσο μάλλον ακόμη αργότερα.
Υπάρχει όμως ένα πράγμα που ελπίζω ότι όλοι οι φοιτητές μου θα θυμούνται για πάντα - τον ρόλο των τιμών και της ιδιωτικής ιδιοκτησίας. Συγκεκριμένα, θέλω να θυμούνται τον τρόπο με τον οποίο αυτοί οι μηχανισμοί είναι αναγκαίοι για μια ελεύθερη και ευημερούσα κοινωνία. Τους ξεκαθαρίζω ότι πιστεύω πως αυτό έχει τη μεγαλύτερη σημασία. Μάλιστα, πριν ξεκινήσουμε να εξετάζουμε τις τιμές, τους λέω ότι θα είμαι πολύ χαρούμενη αν το σύστημα των τιμών είναι το μόνο πράγμα που θα θυμούνται από το μάθημα σε δεκαπέντε χρόνια.
Οι τιμές και τα ιδιοκτησιακά δικαιώματα έχουν θεμελιώδη σημασία. Αν κάποιος δεν αντιλαμβάνεται το πώς λειτουργούν αυτές οι δυνάμεις, τότε τα αποτελέσματα θα είναι σίγουρα καταστροφικά.
Ένα πρόσφατο παράδειγμα του τι συμβαίνει όταν κάποιος δεν κατανοεί αυτές τις θεμελιώδεις οικονομικές αρχές είναι κάτι που συνέβη στο Grand Rapids του Μίσιγκαν. Το κατάστημα Garden Diner and Cafe, που παλιότερα ονομαζόταν Butchertown Diner, ανακοίνωσε ότι θα κλείσει στο τέλος του περασμένου μήνα, παρά το γεγονός ότι είχε ένα ευχάριστο μενού με μοντέρνες επιλογές χορτοφαγικού φαγητού.
Πέρα από το φαγητό του, το εστιατόριο είχε τραβήξει την προσοχή και για το επιχειρηματικό του μοντέλο. Ενώ κάποιοι ευγενικά χαρακτηρίζουν τον τρόπο λειτουργίας του “προοδευτικό”, τουλάχιστον ένα μέσο ενημέρωσης το ονόμασε “μαρξιστικό χορτοφαγικό”.
Κάποια χρόνια πριν, ο Ryan Cappelletti, ιδρυτής του εστιατορίου, είπε σε ένα τοπικό μέσο ενημέρωσης ότι εμπνεύστηκε για το επιχειρηματικό μοντέλο από τον κομμουνισμό:
“Λόγω της οικονομίας μας, οι άνθρωποι εργάζονται σε βάρδιες των 12-15 ωρών, οι σερβιτόροι παίρνουν κάθε βράδυ φιλοδωρήματα 200 με 300 δολάρια, οι μάγειρες κερδίζουν 10 δολάρια την ώρα και ο ιδιοκτήτης παίρνει όσα παίρνει. Εμείς θα έχουμε ίσους μισθούς και ίση συμμετοχή στη λήψη των αποφάσεων. Όλοι θα δουλεύουμε μαζί”.
Το εστιατόριο δεν είχε αφεντικά και οι αποφάσεις λαμβάνονταν συλλογικά από τους εργαζομένους. Αυτοί αποφάσιζαν ποιες ώρες θα ανοίγει και ποιες θα κλείνει το μαγαζί, πράγμα που οδήγησε σε ένα πολύ ακανόνιστο ωράριο, καθώς οι πελάτες μπορεί να πήγαιναν εκεί για να φάνε και να το έβρισκαν κλειστό. Όλοι οι εργαζόμενοι πληρώνονταν “μισθούς διαβίωσης”, πράγμα που σημαίνει ότι οι πιο ανειδίκευτοι κέρδιζαν όσα και οι εργαζόμενοι με περισσότερες δεξιότητες. Ακόμα, οι πελάτες δεν επιτρεπόταν να αφήσουν φιλοδώρημα - πράγμα που σημαίνει ότι δεν υπήρχε κανένας τρόπος να ανταμειφθούν οι εργαζόμενοι που έκαναν εξαιρετική δουλειά. Δεν πρέπει να εκπλήσσει συνεπώς το γεγονός ότι το εστιατόριο είχε ψηλότερα κόστη και χαμηλότερα έσοδα. Οι πελάτες συχνά παραπονούνταν όχι μόνο για το ωράριο, αλλά και για την καθυστέρηση - μερικές φορές έπρεπε να περιμένουν μέχρι και 40 λεπτά για ένα σάντουιτς.
Για να υπογραμμίσει την ατμόσφαιρα και το “συλλογικό” πνεύμα της επιχείρησης, ο Cappelletti είχε στο εστιατόριο τοιχογραφίες του Τσε Γκεβάρα, του Μάο Τσε Τουνγκ και άλλων διάσημων κομμουνιστών ηγετών να “κάνουν δουλειές εστιατορίου”.
Το να βάλεις βέβαια σ' ένα εστιατόριο ένα πορτρέτο του Μάο, που ευθύνεται για έναν λιμό που σκότωσε δεκάδες εκατομμύρια ανθρώπους, δείχνει είτε μια πραγματικά σκοτεινή αίσθηση του χιούμορ, είτε μια παντελή άγνοια της ιστορίας και της επιστήμης των οικονομικών. Με δεδομένο το παραπάνω επιχειρηματικό μοντέλο του εστιατορίου, θα έλεγα ότι εδώ ισχύει το δεύτερο.
Το μεγαλύτερο λάθος τους
Αυτό που δεν αναγνώρισαν οι δημιουργοί του εστιατορίου (και οι κομμουνιστές ηγέτες που κοσμούσαν τους τοίχους τους) είναι ότι τα ιδιοκτησιακά δικαιώματα, οι τιμές, τα κέρδη και οι ζημιές είναι θεμελιώδη για τη συνάντηση παραγωγών και καταναλωτών, για να δοθεί στους καταναλωτές αυτό που θέλουν και για την αύξηση του πλούτου και της ευημερίας.
Σκεφτείτε πρώτα απ' όλα την κομβική σημασία των ιδιοκτησιακών δικαιωμάτων. Το να έχει κάποιος ένα δικαίωμα ιδιωτικής ιδιοκτησίας σημαίνει πως έχει αποκλειστικά δικαιώματα χρήσης ενός συγκεκριμένου πράγματος. Το άτομο αυτό δεν χρειάζεται να ανησυχεί πως κάποιος θα χρησιμοποιήσει την ιδιοκτησία του χωρίς την άδειά του. Έτσι, ο ιδιοκτήτης εσωτερικεύει την οποιαδήποτε δράση που αναλαμβάνει σχετικά με την ιδιοκτησία του. Αν, για παράδειγμα, κάποιος φροντίζει την επιχείρησή του και παρέχει ένα προϊόν ή μία υπηρεσία που αρέσει στους καταναλωτές, τότε θα επωφεληθεί απ' αυτό με διάφορους τρόπους. Πρώτον, οι καταναλωτές θα τον ανταμείψουν επιλέγοντάς τον, και πιθανότατα θα έχει κέρδος. Δεύτερον, όταν έρθει η ώρα να πουλήσει την επιχείρησή του, ο ιδιοκτήτης θα ανταμειφθεί ξανά που την ίδρυσε και την διατήρησε επικερδή. Αν, αντιθέτως, επιτρέψει να εκτιναχθούν τα επιχειρηματικά του κόστη, αν προσλάβει ανίκανους εργαζόμενους και αν παραγάγει ένα κακό προϊόν, θα αντιμετωπίσει τις αρνητικές συνέπειες των πράξεών του. Μπορεί να έχει ζημιές, ή και να αναγκαστεί να κλείσει την επιχείρησή του. Αν θελήσει να την πουλήσει, θα πιάσει μια πολύ μικρότερη τιμή.
Μια επιχείρηση “συλλογικής ιδιοκτησίας” δεν παράγει τα ίδια κίνητρα καθώς κανείς δεν έχει τα αποκλειστικά ιδιοκτησιακά δικαιώματα σ' αυτήν. Ο ιδιοκτήτης μιας επιχείρησης εισπράττει την οργή των καταναλωτών που δεν ικανοποιήθηκαν, βλέποντας τους ισολογισμούς του. Έτσι θα προσπαθήσει, και ορθά, να κάνει ό,τι μπορεί για να ικανοποιήσει τους πελάτες του και να αυξήσει τα κέρδη του. Συνεπώς, ενώ ο ένας και μόνος ιδιοκτήτης που έχει αναλάβει το ρίσκο ξέρει τι διακυβεύεται αν αποτύχει η επιχείρησή του, οι εργαζόμενοι στο εστιατόριο θα χάσουν συγκριτικά λιγότερα αν αυτό κλείσει. Δεν έχουν τα ίδια κίνητρα.
Δεύτερον, είναι σημαντικό να κατανοήσουμε τον ρόλο των τιμών. Οι οικονομολόγοι Tyler Cowen και Alex Tabarrok περιγράφουν την τιμή ως “ένα σήμα τυλιγμένο σ' ένα κίνητρο”. Για να το εξηγήσουμε αυτό, ας δούμε ένα παράδειγμα:
Ας υποθέσουμε ότι η τιμή των σάντουιτς αυξάνεται κατά 50%. Αυτή η αλλαγή στην τιμή στέλνει ένα σήμα τόσο στους παραγωγούς όσο και στους καταναλωτές: ότι τα σάντουιτς έχουν μεγαλύτερη αξία. Η αύξηση της τιμής δίνει στους καταναλωτές ένα κίνητρο να μειώσουν την κατανάλωσή τους. Όσοι εκτιμούν συγκριτικά λιγότερο τα σάντουιτς (δηλαδή, όσοι δεν είναι διατεθειμένοι να πληρώσουν την ψηλότερη τιμή) δεν θα τα αγοράσουν, αφήνοντάς τα για τους ανθρώπους που τα εκτιμούν περισσότερο και είναι πρόθυμοι να πληρώσουν περισσότερα. Ταυτόχρονα, η αύξηση της τιμής παρέχει ένα κίνητρο στους παραγωγούς να φτιάξουν περισσότερα σάντουιτς! Έτσι, θα πιάσουν ψηλότερες τιμές. Το αποτέλεσμα είναι ότι θα παραχθούν περισσότερα σάντουιτς.
Η αύξηση του αριθμού των παραγόμενων σάντουιτς με τη σειρά της θα ξανασπρώξει την τιμή προς τα κάτω και περισσότεροι καταναλωτές θα έχουν σάντουιτς! Στην πραγματικότητα είναι κάτι το απίστευτο.
Όταν διαταράσσονται τα σήματα των τιμών, τα αποτελέσματα είναι φτωχά. Το ενοικιοστάσιο και ο κατώτατος μισθός είναι χαρακτηριστικά παραδείγματα του τι συμβαίνει όταν οι τιμές ελέγχονται με τεχνητό τρόπο. Το ενοικιοστάσιο οδηγεί σε έλλειψη κατοικιών και μαύρη αγορά ακινήτων. Ο κατώτατος μισθός οδηγεί τους εργαζόμενους με τις λιγότερες δεξιότητες σε ανεργία.
Το εστιατόριο αγνόησε σε μεγάλο βαθμό αυτά τα σήματα και στο τέλος έμαθε ότι, νωρίτερα ή αργότερα, οι δυνάμεις της αγοράς θα σε βρουν. Έτσι συμβαίνει με αυτά τα ενοχλητικά σήματα των τιμών, του κέρδους και των ζημιών. Ενώ πάντα θα σε ανταμείψουν όταν παράγεις κάτι που παρέχει αξία στον συνάνθρωπό σου, θα σε τιμωρήσουν γρήγορα για τις αποτυχίες σου.
Ενώ οι φοιτητές μου μπορεί να μη θυμούνται ένα μεγάλο μέρος των όσων καλύψαμε στην τάξη, ελπίζω ότι αυτό το μάθημα θα χαραχθεί στις ψυχές τους. Στο τέλος μπορεί να μην γίνουν οικονομολόγοι, αλλά δεν θα είναι τόσο ανόητοι ώστε να ανοίξουν ένα “συλλογικό” εστιατόριο με αιμοσταγείς τυράννους ζωγραφισμένους στους τοίχους του.
*Η Abby Hall είναι αναπληρώτρια καθηγήτρια οικονομικών στο Πανεπιστήμιο της Τάμπα στην Φλόριντα και ερευνήτρια στο Independent Institute, μια μη κομματική, ερευνητική και εκπαιδευτική δεξαμενή σκέψης που έχει την έδρα της στο Oakland της Καλιφόρνιας.
**Το άρθρο δημοσιεύθηκε στα αγγλικά στις 27 Δεκεμβρίου 2016 και παρουσιάζεται στα ελληνικά με την άδεια του Foundation for Economic Education (FEE) και του ΚΕΦΙΜ “Μάρκος Δραγούμης”.
