Του Radu Nechita
Οι κεντρικά σχεδιασμένες, ελεγχόμενες από το κράτος οικονομίες δεν κατέρρευσαν το 1989, όταν το τείχος του Βερολίνου εντέλει γκρεμίστηκε. Στην πραγματικότητα, η αποτυχία αυτού του οικονομικού συστήματος ξεκίνησε το 1961 όταν χτίστηκε τα κομμουνιστικά καθεστώτα έχτισαν το τείχος για να παγιδεύσουν τους ίδιους τους πληθυσμούς τους στον “παράδεισο των εργατών”. Η αποτυχία ήταν ήδη εμφανής στους ανθρώπους που την υφίσταντο - πολύ πριν την αναγνωρίσουν οι πανεπιστημιακοί της Δύσης ή η κοινή γνώμη.
Τα κομμουνιστικά καθεστώτα δεν κατέρρευσαν μόνο εξαιτίας των γενικών ελλείψεων σε βασικά αγαθά: η ανθρωπότητα αντιμετώπιζε αυτό το πρόβλημα για χιλιετίες. Οι άνθρωποι δεν ξεσηκώθηκαν μόνο λόγω των καπιεστικών πολιτικών αυτών των καθεστώτων: η βία και η κατάχρηση της πολιτικής εξουσίας ήταν ο κανόνας της ιστορίας, και η νομοκρατία είναι μια πολύ πρόσφατη και σπάνια εξαίρεση.
Το πρώτο μου μανταρίνι
Μολονότι δεν ήμουν μέλος της προνομιούχας τάξης, ήμουν ένα από τα τυχερότερα μέλη της γενιάς μου. Ως παιδί, μπόρεσα να ταξιδέψω στη Δυτική Ευρώπη την ώρα που πολύ λίγοι άλλοι Ρουμάνοι επιτρεπόταν να έχουν διαβατήριο. Οφείλω αυτή την καλή τύχη στους γονείς μου που εργάστηκαν ως καθηγητές δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης στο Μαρόκο το διάστημα 1978-1982. Αυτό κατέστη εφικτό χάρη σε μία συμφωνία ανάμεσα στη Σοσιαλιστική Δημοκρατία της Ρουμανίας (που ήθελε να επιδείξει “διεθνή αλληλεγγύη”) και το Βασίλειο του Μαρόκου (που μετά την ανεξαρτησία του χρειαζόταν εκπαιδευτικούς).
Εκεί, για πρώτη φορά έφαγα (και είδα) “μικρά πορτοκάλια” όπως εγώ και η αδερφή μου λέγαμε τα μανταρίνια. Ως επτάχρονο αγόρι, με κατέπληξε ο αριθμός και η ποικιλία των αυτοκινήτων που κυκλοφορούσαν σε εκείνη την “αναπτυσσόμενη χώρα”. Ακόμη θυμάμαι με πόσο σεβασμό μου φερόταν ο Σίντι Μπραχίμ, ένας μαγαζάτορας της γειτονιάς που πάντα με αποκαλούσε “jeune homme” (νεαρό). Και ποτέ δεν θα ξεχάσω τις μεγάλες ουρές και τα άδεια ράφια των μαγαζιών στην πατρίδα μου. Μια μέρα, όταν τελείωσε το ψωμί του Σίντι Μπραχίμ, έστειλε τον υπάλληλό του Σαΐντ να αγοράσει για μένα από τον ανταγωνιστή του λίγα τετράγωνα παραπέρα.
Θυμάμαι πως, όποτε το χρειαζόμασταν, ο Σίντι μετέφερε τη φιάλη υγραερίου στο διαμέρισμά μας, την άλλαζε και έπαιρνε την άδεια στο μαγαζί του για ένα μικρό φιλοδώρημα. Ακόμη και σε εκείνη τη μικρή ηλικία καταλάβαινα πόσο δύσκολο ήταν οι παππούδες μου να “προμηθεύονται” στη μαύρη αγορά το κουπόνι που τους επέτρεπε να αλλάξουν φιάλη υγραερίου στη σοσιαλιστική Ρουμανία. Ευτυχώς ήταν μελισσοκόμοι και παρήγαν αρκετό μέλι ώστε να χρησιμοποιούν αντί του άχρηστου χρήματος. Αξίζει να σημειώσω ότι όλα αυτά συνέβαιναν σε μια χώρα με σημαντικά αποθέματα φυσικού αερίου, όπως έλεγαν τα βιβλία γεωγραφίας στο σχολείο μου και η κρατική τηλεόραση.
Οι μπότες του στρατηγού
Μετά την επιστροφή μας στη Ρουμανία, η οικονομική κατάσταση πήγε από το κακό στο χειρότερο. Θυμάμαι πόσο δυσκολεύονταν οι γονείς μου να βρουν παπούτσια για τα δύο τους παιδιά. Όταν πήγαινα λύκειο, η μητέρα μου τόλμησε να εκμυστηρευτεί αυτές τις δυσκολίες σε μία συνάδελφο που είχε παντρευτεί τον επικεφαλής της Σεκιουριτάτε. Το πράγμα δούλεψε! Η συνάδελφος της έφερε ένα ζευγάρι μπότες της καλύτερης ποιότητας που θα μπορούσε τότε να ονειρευτεί: τις κίτρινες μπότες Clujana που παράγονταν σχεδόν αποκλειστικά για εξαγωγές.
Ήταν δύο νούμερα μεγαλύτερες απ' ό,τι χρειαζόμουν τότε, αλλά τις κράτησα. Μέχρι την πτώση του κομμουνισμού της φορούσα με υπερηφάνεια καθώς οι φίλοι μου με ζήλευαν περισσότερο απ' όσο ήθελαν να με συγκρίνουν με τον Τσάρλι Τσάπλιν.
Το απόλυτο “προνόμιο”: Τα ατομικά δικαιώματα
Όταν λέω ότι οι συγκρίσεις με τον καπιταλισμό οδήγησαν στην κατάρρευση του κομμουνισμού, δεν αναφέρομαι στις προφανείς αντιθέσεις με τις “ανεπτυγμένες καπιταλιστικές χώρες”. Βεβαίως, μια απλή επίσκεψη σε ένα Γαλλικό σούπερ μάρκετ ήταν για μένα μια εμπειρία που με δυσκολία μπορούσα να περιγράψω πιστευτά στους φίλους μου στη Ρουμανία. Κατά κάποιον τρόπο όμως, δεν ήταν έκπληξη: το περίμενες ότι θα βρεις αφθονία σε μια πλούσια χώρα.
Μεγαλύτερη έκπληξη μου προξένησε η αφθονία και η ποικιλία που είδα σε μια “αναπτυσσόμενη χώρα”. Στο Μαρόκο παντού όλοι πουλούσαν ή αγόραζαν κάτι, από φρέσκια μέντα πάνω σε ένα μηχανάκι, μέχρι ρολόγια μαϊμούδες στα λεωφορεία.
Φυσικά, ακόμη θυμάμαι την αντίφαση ανάμεσα στις bidonvilles, τις παραγκουπόλεις γύρω από την Καζαμπλάνκα και στο τεράστιο παλάτι κοντά στην παραλία, τα παιδιά της ηλικίας μου που έπαιζαν ξυπόλητα με μόλις ένα στεφάνι και ένα ραβδί στον δρόμο, τους λουστράκους που έκαναν τη δουλειά τους ενώ οι πελάτες τους έπιναν τσάι. Πολλοί Μαροκινοί ήταν φτωχότεροι από μας, αλλά ήταν κάτι που έλειπε στη Σοσιαλιστική Δημοκρατία της Ρουμανίας: λόγους να ελπίζουν για ένα καλύτερο μέλλον χάρη στην οικονομία της αγοράς που υπήρχε στη χώρα τους. Η πιο καταθλιπτική πτυχή της δεκαετίας του 1980 δεν ήταν η υλική στέρηση καθαυτή, αλλά η γενικευμένη αίσθηση ότι το κομμουνιστικό καθεστώς δεν θα τερματιστεί ποτέ.
Μεγαλώνοντας σε μια κομμουνιστική χώρα, όλες αυτές οι αναμνήσεις απέκτησαν για μένα ολοένα και περισσότερο νόημα. Με θωράκισαν για πάντα έναντι της ατελείωτης προπαγάνδας του καθεστώτος. Ακόμη, μου επανήλθαν πολλά χρόνια μετά, κατά τη διάρκεια των φοιτητικών μου χρόνων στη Γαλλία, όταν με έκπληξη είδα ότι τόσοι πολλοί άνθρωποι πίστευαν στον κομμουνισμό και προσπαθούσαν να με πείσουν ότι ήταν μια καλή φιλοσοφία που απλώς δεν εφαρμόστηκε σωστά. Η ιδέα πίσω από αυτό ήταν ότι εμείς, οι Ανατολικοί Ευρωπαίοι, φταίμε που χαλάσαμε το “χρυσό όνειρο της ανθρωπότητας”, όχι μόνο για μας, αλλά και για ολόκληρο τον κόσμο. Σε έναν από τους πολλούς διαλόγους που είχα γι' αυτό το ζήτημα, μια φοιτήτρια προσπάθησε να μου εξηγήσει ότι ο κομμουνισμός θα μπορούσε να δουλέψει, την ίδια ώρα που έριχνε τις στάχτες του τσιγάρου της στο πάτωμα του διαδρόμου. Εγώ απλώς τη ρώτησα αν έκανε το ίδιο στο σπίτι της, ή αν εκεί χρησιμοποιούσε τασάκι.
Ακόμη αναρωτιέμαι αν αυτό της έφτασε για να αμφισβητήσει τον ρεαλισμό μιας ουτοπίας…
* Ο Radu Nechita είναι αναπληρωτής καθηγητής στο τμήμα Ευρωπαϊκών Σπουδών του πανεπιστημίου Babe?-Bolyai στην Cluj-Napoca της Ρουμανίας. Από το 2003, διοργανώνει το Σεμινάριο Φρίντριχ φον Χάγιεκ, μια σειρά διαδραστικών διαλέξεων εκτός προγράμματος, ανοιχτών σε όλους τους φοιτητές της περιοχής της Cluj-Napoca.
Το άρθρο δημοσιεύθηκε στα αγγλικά στις 19 Μαΐου 2019 και παρουσιάζεται στα ελληνικά με την άδεια του Foundation for Economic Education και τη συνεργασία του ΚΕΦίΜ - Μάρκος Δραγούμης.
