Του Kristian Niemietz
Το Der heimliche Aufmarsch (Η μυστική πορεία) είναι ένα παλιό σοσιαλιστικό επαναστατικό τραγούδι από τη Δημοκρατία της Βαϊμάρης. Καλεί τους εργάτες και τους αγρότες να πάρουν τα όπλα, να ξεσηκωθούν και να συντρίψουν το σύστημα.
Τριάντα χρόνια μετά, μια τροποποιημένη εκδοχή του τραγουδιού κυκλοφόρησε εκ νέου στη Λαϊκή Δημοκρατία της Γερμανίας. Πλέον είχε τον τίτλο Der offene Aufmarsch (Η ανοιχτή πορεία) για να αντανακλά το γεγονός ότι δεν υπήρχε πια ανάγκη μυστικότητας. Οι εργάτες και οι αγρότες είχαν ήδη ξεσηκωθεί (με λίγη βοήθεια από τους σοβιετικούς τους συντρόφους) και η εργατική τάξη συνολικά βρισκόταν συλλογικά στην εξουσία. Αυτό τουλάχιστον ήταν το επίσημο αφήγημα, κωδικοποιημένο στο σύνταγμα της Ανατολικής Γερμανίας:
«Η Λαϊκή Δημοκρατία της Γερμανίας είναι ένα σοσιαλιστικό κράτος των εργατών και των αγροτών. Είναι η πολιτική οργάνωση των ανθρώπων του μόχθου στις πόλεις και την επαρχία υπό την ηγεσία της εργατικής τάξης».
Δεν χρειάζεται να είναι κανείς σοσιαλιστής για να καταλάβει την έλξη των τραγουδιών όπως το Der heimliche Aufmarsch σε ένα βαθύτερο επίπεδο. Συνεπαίρνει, ξεσηκώνει και είναι γεμάτο από δίκαιη οργή.
Στην απολυμασμένη εκδοχή της Λαϊκής Δημοκρατίας της Γερμανίας όμως, δεν επιβιώνει μεγάλο μέρος αυτής της ενέργειας. Η αρχική εκδοχή είναι επαναστατική, όμως η καινούρια είναι βαθιά συντηρητική. Δεν υπάρχει πλέον η έκκληση στους εργάτες και τους αγρότες να ξεσηκωθούν, αλλά να δουλέψουν περισσότερο, να επιτελέσουν τα καθήκοντά τους και να υπερασπιστούν το κατεστημένο.
Εκεί που η παλιά εκδοχή έλεγε: «Τότε από τα συντρίμμια / της παλιάς τάξης / θα αναδυθεί η παγκόσμια σοσιαλιστική δημοκρατία», η νέα εκδοχή λέει απλώς «Σήμερα, ο σοσιαλισμός είναι μια παγκόσμια δύναμη».
Γιατί σας τα λέω αυτά; Γιατί σχετίζονται με κάποιες από τις αντιδράσεις στο βιβλίο μου Socialism: The Failed Idea That Never Dies (Σοσιαλισμός: Η αποτυχημένη ιδέα που ποτέ δεν πεθαίνει). Το βιβλίο δείχνει το πώς οι διανοούμενοι της Δύσης εδώ και καιρό έχουν τη συνήθεια να εξυμνούν τα σοσιαλιστικά πειράματα όσο αυτά βρίσκονται στην ακμή τους για να τα αποκηρύξουν στη συνέχεια, ισχυριζόμενοι ότι εξαρχής δεν ήταν ποτέ σοσιαλιστικά. Μια από τις συχνότερες αντιδράσεις που δέχομαι τελευταία είναι η εξής: «Μα θα μπορούσες να πεις ακριβώς το ίδιο πράγμα και για τον καπιταλισμό! Μήπως το επόμενο βιβλίο σου να λέγεται Καπιταλισμός: Η αποτυχημένη ιδέα που ποτέ δεν πεθαίνει;».
Αυτό μου θυμίζει λίγο τους καυγάδες στην παιδική χαρά, όπου τα παιδιά των οποίων οι λεκτικές ικανότητες δεν έχουν ακόμη πλήρως αναπτυχθεί συχνά απαντούν στα πειράγματα απλώς επιστρέφοντάς τα πίσω: «Όχι, εσύ είσαι αυτό!».
Αυτό βεβαίως λειτουργεί μόνο σε μια κατάσταση όπου ο γάιδαρος λέει τον πετεινό κεφάλα, όπου δηλαδή ο αντίπαλός σου είναι ένοχος για το πράγμα που σε κατηγορεί. Και αυτό δεν ισχύει εδώ. Δεν μπορεί κανείς να πει το ίδιο πράγμα για τον καπιταλισμό. Πείτε μου ένα παράδειγμα όπου φιλελεύθεροι της ελεύθερης αγοράς συμπεριφέρονται όπως οι σοσιαλιστές διανοούμενοι τους οποίους παραθέτω στο βιβλίο. Πείτε μου μία χώρα που οι υποστηρικτές της ελεύθερης αγοράς κάποτε εξυμνούσαν για να την απορρίψουν σήμερα ως «όχι πραγματικά καπιταλιστική». Δεν μπορείτε να το κάνετε, γιατί αυτό δεν συμβαίνει.
Το αντίθετο μάλιστα. Διάβασα πρόσφατα λίγα αποσπάσματα από το Free to Choose του Μίλτον Φρίντμαν, το οποίο δημοσιεύθηκε αρχικά το 1980. Σε ό,τι αφορά τα μέρη που ο Φρίντμαν ξεχωρίζει ως θετικά παραδείγματα, εντυπωσιάστηκα από το πόσα λίγα έχουν αλλάξει έκτοτε. Ο Φρίντμαν σχολιάσει πολύ θετικά την οικονομία του Χονγκ Κονγκ και σε μικρότερο βαθμό των υπολοίπων «Ασιατικών Τίγρεων», όπως η Ταϊβάν και η Σιγκαπούρη. Περιγράφει την Ελβετία ως «προπύργιο του καπιταλισμού». Ήταν επιφυλακτικά αισιόδοξος ότι η τότε νέα πρωθυπουργός της Μεγάλης Βρετανίας, Μάργκαρετ Θάτσερ θα άλλαζε τη χώρα προς το καλύτερο. Δεν ανέφερε τη Χιλή στο βιβλίο του, γνωρίζοντας ίσως ότι η όποια θετική αναφορά στην οικονομία της χώρας μπορεί να παρερμηνευθεί ως υποστήριξη προς τη δικτατορία Πινοσέτ. Ξέρουμε όμως από δηλώσεις που έκανε αλλού την ίδια εποχή ότι ήταν αισιόδοξος και για τις οικονομικές προοπτικές της Χιλής.
Αυτό πριν από τέσσερις δεκαετίες. Αν ρωτήσετε σήμερα έναν υποστηρικτή της ελεύθερης αγοράς να κατονομάσει μια πετυχημένη καπιταλιστική οικονομία, τι παραδείγματα θα επιλέξει; Λίγο πολύ τα ίδια που επέλεξε και ο Φρίντμαν το 1980. Θα αναφέρει πιθανότατα την Ελβετία. Σχεδόν σίγουρα, το Χονγκ Κονγκ και τη Σιγκαπούρη, και μπορεί μαζί να αναφέρει και την Ταϊβάν. Μπορεί να επισημάνει τη σχετική επιτυχία της Χιλής. Δεν θα είναι ιδιαίτερα θερμός ως προς την κατάσταση της Βρετανίας σήμερα, αλλά σίγουρα θα αποτιμά πολύ θετικότερα την μεταθατσερική Βρετανία από την αντίστοιχη προθατσερική. Και πιθανότατα θα αναφερθεί στο πώς η Νέα Ζηλανδία κερδίζει έδαφος μετά τις μεταρρυθμίσεις υπέρ των αγορών που εφάρμοσε στη δεκαετία του 1980.
Με λίγα λόγια, οι υποστηρικτές της ελεύθερης αγοράς είμαστε συνεπείς σε βαθμό βαρεμάρας. Αν υπάρχει ένα οικονομικό μοντέλο που εξυμνήσαμε σαράντα χρόνια πριν, υπάρχουν πολλές πιθανότητες να το εξυμνούμε και σήμερα - και αν υπάρχει ένα οικονομικό μοντέλο που εξυμνούμε σήμερα, υπάρχει μεγάλη πιθανότητα να το εξυμνούσαμε και σαράντα χρόνια πριν. Αυτό είναι ακριβώς το αντίθετο από τη διαρκή αλλαγή γνώμης για το πού βρίσκεται η σοσιαλιστική ουτοπία που περιγράφω στο βιβλίο μου.
Οι σοσιαλιστές αναζητούν τον νεωτερισμό. Το κάνουν αυτό αναγκαστικά, καθώς τα σοσιαλιστικά πειράματα ποτέ δεν εξελίσσονται θετικά. Είναι πολύ εύκολο να γίνει κανείς σοσιαλιστής. Αλλά για να παραμείνει σοσιαλιστής για πολύ, χρειάζεται να έχει την ικανότητα να αφήνει αθόρυβα και να ξεχνά επιλεκτικά τα σοσιαλιστικά πειράματα που πάνε στραβά, και γρήγορα να μετακινείται στο επόμενο. Χρειάζεται να μπορεί γρήγορα να αποκαθηλώνει τις ελπίδες του από το τελευταίο αποτυχημένο πείραμα, και να τις κρεμά στο επόμενο.
Οι σοσιαλιστές χαίρονται όταν μπορούν να περιγράψουν τα σχέδιά τους με αφηρημένους όρους. Γι' αυτό και τα περισσότερα δημοφιλή σοσιαλιστικά κινήματα είναι αυτά που είτε βρίσκονται σε άνοδο αλλά όχι ακόμη στην εξουσία, είτε αυτά που κατέκτησαν την εξουσία πολύ πρόσφατα, αλλά δεν έχουν ακόμη εγκατασταθεί πλήρως, και η κατάσταση είναι ακόμη σε ρευστότητα. Οι σοσιαλιστές δεν τα πηγαίνουν καλά όταν αναγκάζονται να απαντήσουν τετριμμένες ερωτήσεις, όταν αναγκάζονται να εξηγήσουν με χειροπιαστούς όρους πώς ένα σύστημα που βασίζεται στα υψίφρονα ιδανικά τους θα λειτουργήσει στην πράξη.
Τα καθεστώτα του υπαρκτού σοσιαλισμού βεβαίως, κάποια στιγμή θα αναγκαστούν να το κάνουν αυτό, και καθώς αυτό δεν μπορεί να γίνει, δεν μπορούν ποτέ να κρατήσουν ζωντανό τον αρχικό ενθουσιασμό για πολύ. Η αντίφαση ανάμεσα στο Der heimliche Aufmarsch και το Der offene Aufmarsch είναι ένα καλό τέτοιο παράδειγμα. Το καθεστώς της Ανατολικής Γερμανίας προφανώς προσπάθησε, αποτυχημένα, να εξαγάγει, να συσκευάσει και να αποθηκεύσει την ενέργεια των παλιών επαναστατικών τραγουδιών. Ο σοσιαλισμός όμως χρειάζεται τον ενθουσιασμό του νέου, τον ενθουσιασμό της συντριβής και της κατάρριψης ενός κατεστημένου, τον ενθουσιασμό της νέας αρχής. Αυτό δεν λειτουργεί όταν ο σοσιαλισμός γίνεται κατεστημένο, όταν γίνεται σαφές ότι η τάξη απέχει πολύ από τις αρχικές προσδοκίες, και όταν οι άνθρωποι συνειδητοποιούν ότι δεν πρόκειται το πράγμα να βελτιωθεί ιδιαίτερα.
Οι φιλελεύθεροι δεν έχουμε αυτό το πρόβλημα. Τα οικονομικά μοντέλα που υποστηρίζουμε συνήθως όντως αποδίδουν, ή τουλάχιστον παίρνουν ως βαθμό ένα 7 στα 10. Γι' αυτό και μπορούμε να εξυμνούμε τα ίδια αυτά μοντέλα για δεκαετίες. Και, ούτως ή άλλως, δεν αναζητούμε ενθουσιασμό, νεωτερισμό ή εκρήξεις αδρεναλίνης από τις πολιτικές ιδέες.
--
Ο Kristian Niemietz είναι επικεφαλής θεμάτων πολιτικής οικονομίας στο Institute for Economic Affairs.
Το άρθρο δημοσιεύθηκε στα αγγλικά στις 24 Ιουλίου 2019 και παρουσιάζεται στα ελληνικά με την άδεια του Institute of Economic Affairs και τη συνεργασία του ΚΕΦίΜ - Μάρκος Δραγούμης.
