Γράφει ο Bashshar Haydar*
Τα επιχειρήματα του τύπου «κατηγορήστε τη Δύση» σχετικά με τους πολέμους στο εξωτερικό διατυπώνονται συχνά από διάφορες ομάδες, με την αντιαποικιακή αριστερά συνήθως να πρωτοστατεί.
Όσον αφορά την Ουκρανία, ωστόσο, κυρίως εκπρόσωποι της παράδοσης της «Realpolitik» είναι εκείνοι που παρέχουν πνευματική υποστήριξη στην ιδέα ότι η Δύση, και όχι η Ρωσία, ευθύνεται πραγματικά για τη σύγκρουση. Μια διάλεξη του 2015 από τον John Mearsheimer του Πανεπιστημίου του Σικάγο, έναν εξέχοντα συνήγορο της Realpolitik, έχει γίνει ιδιαίτερα δημοφιλής ως οδηγός για την κατανόηση των υποτιθέμενων αιτιών της κατάστασης στην Ουκρανία.
Κατά την άποψη του Mearsheimer, οι δυτικές δυνάμεις (και κυρίως οι ΗΠΑ) έχουν την κύρια ευθύνη για την προσάρτηση της Κριμαίας το 2014 και τη συνεχιζόμενη ρωσική εισβολή στην Ουκρανία. Η Ρωσία, σύμφωνα με τον Mearsheimer, στριμώχθηκε στη γωνία και έμεινε με χωρίς ουσιαστικά επιλογή πέρα από το να ενεργήσει όπως έκανε. Οι δυτικές δυνάμεις προκάλεσαν τη Ρωσική αρκούδα, ενώ θα έπρεπε να γνώριζαν τις συνέπειες.
Σε μια πρόσφατη συνέντευξη στο New Yorker, ο Mearsheimer επαναλαμβάνει τα ίδια επιχειρήματα:
«Η επέκταση του ΝΑΤΟ είναι στην καρδιά της στρατηγικής, αλλά αυτό περιλαμβάνει και την επέκταση της ΕΕ, καθώς και τη μετατροπή της Ουκρανίας σε μια φιλοαμερικανική φιλελεύθερη δημοκρατία - από την σκοπιά της Ρωσίας, πρόκειται για μια υπαρξιακή απειλή».
Η ουσία της άποψης της Realpolitik είναι ότι η δυτική υποστήριξη προς την αυτοδιάθεση της Ουκρανίας και το δικαίωμά της να λάβει η ίδια την απόφαση για το αν θα ενταχθεί στο ΝΑΤΟ ή στην ΕΕ, είναι μια εγγενής απειλή για τη Μόσχα.
Εάν δεχθούμε ότι η ένταξη της Ουκρανίας σε αυτούς τους δυτικούς θεσμούς συνιστά πράγματι μια «υπαρξιακή απειλή» για τη Ρωσία, τότε η Ρωσία δεν μπορεί να κατηγορηθεί ότι αντιδρά με βίαιο τρόπο σε τέτοιες εκδηλώσεις αυτοδιάθεσης. Πράγματι, υπό την υπόθεση αυτή φταίει η Δύση που ενθαρρύνει την Ουκρανία σε μια τόσο επικίνδυνη πορεία.
Μπορεί κανείς να αναρωτηθεί, ωστόσο, γιατί η επέκταση του ΝΑΤΟ, της ΕΕ και της φιλελεύθερης δημοκρατίας αποτελεί απειλή για τη Ρωσία, πόσο μάλλον υπαρξιακή; Σκέφτεται κανείς σοβαρά ότι, ως μέλος του ΝΑΤΟ, η Ουκρανία θα μπει στον πειρασμό να εισβάλει ή να απειλήσει στρατιωτικά τη Ρωσία;
Είναι ένα μάλλον απίθανο ενδεχόμενο, για να το θέσω ήπια.
Το μόνο πράγμα που θα γινόταν πιο δύσκολο εάν η Ουκρανία ενταχθεί στο ΝΑΤΟ είναι η εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία. Θα έπρεπε όμως πράγματι η Δύση να εμποδίσει την ένταξη της Ουκρανίας μόνο και μόνο για να διατηρήσει την επιλογή της Ρωσίας να εισβάλει ξανά στο μέλλον;
Υπάρχει πράγματι μια απειλή που δημιουργείται από την επέκταση δυτικού τύπου φιλελεύθερων δημοκρατιών στη σημερινή Ρωσία. Ωστόσο, δεν πρόκειται για απειλή έναντι της Ρωσίας ως χώρας και του λαού της, αλλά έναντι του αυταρχικού καθεστώτος του Πούτιν.
Υπό τη θεώρηση της Realpolitik, μια απειλή για το υπάρχον καθεστώς έχει μεγάλο βάρος. Σε τελική ανάλυση, ο Πούτιν και ο συρρικνούμενος στενός κύκλος του είναι εκείνοι που πυροβολούν και κρατούν τα κλειδιά του πολέμου και της ειρήνης. Από αυτή την άποψη, αυτή η μικρή ομάδα είναι η «ρωσική αρκούδα» που έχει σημασία, και αυτούς πρέπει η Δύση να προσπαθεί να μην εξοργίσει.
Αν αυτή είναι η πραγματική θέση της Realpolitik για την ουκρανική κρίση, τότε δεν καταφέρνει να πείσει για το ότι φταίει τη Δύση. Δεδομένου ότι η ένταξη στο ΝΑΤΟ και στην ΕΕ δεν συνιστά καμία πραγματική απειλή για τη Ρωσία ως χώρα, είναι λάθος ο ισχυρισμός ότι η επιδίωξη αυτών των στόχων έχει «στριμώξει τη Ρωσία στη γωνία» ή δεν της έχει αφήσει άλλη επιλογή από το να ενεργήσει σε αυτοάμυνα. Στην πραγματικότητα, η θέση της Realpolitik εξυπηρετεί απλώς τις ανάγκες και τα συμφέροντα του καθεστώτος Πούτιν.
Αλλά ακόμη και τότε, ούτε το να κατηγορεί κανείς τη Δύση για την ενθάρρυνση μιας απειλής εναντίον του καθεστώτος του Πούτιν δεν συνιστά κάποιο ισχυρό επιχείρημα. Τα καθεστώτα ως τέτοια δεν έχουν δικαίωμα αυτοάμυνας. Μια δικτατορία, για παράδειγμα, δεν έχει το δικαίωμα να υπερασπιστεί τον εαυτό της ενάντια σε μια λαϊκή εξέγερση με τη χρήση βίας. Το δικαίωμα ενός καθεστώτος να ενεργεί στρατιωτικά για αμυντικούς λόγους συνδέεται με το δικαίωμα υπεράσπισης των συμφερόντων της χώρας ή των ανθρώπων για λογαριασμό των οποίων το καθεστώς αυτό ισχυρίζεται ότι ενεργεί. Σε αυτή την περίπτωση, ο Πούτιν προφανώς δεν ενεργεί προς το συμφέρον της χώρας του.
Είναι απολύτως σαφές ότι η χρήση βίας κατά των Ουκρανών ώστε να αποτραπεί η ένταξή τους στο ΝΑΤΟ ή στην ΕΕ δεν μπορεί να δικαιολογηθεί για λόγους αυτοάμυνας. Επομένως, δεν πρέπει να υπάρχει καμία αμφιβολία για το ποιος είναι ο επιτιθέμενος εδώ και ποιον βαρύνει την ευθύνη.
Η θέση του Mearsheimer μπορεί να αναδιατυπωθεί ως εξής: «Ακόμα κι αν ο Πούτιν δεν υπερασπίζεται τα συμφέροντα του ρωσικού λαού, αλλά μόνο το δικό του συμφέρον να διατηρήσει την εξουσία του και να προστατεύσει το καθεστώς του, ακόμη κι αν οι ενέργειές του είναι αδικαιολόγητες, οι Ουκρανοί και η Δύση θα έπρεπε να είχε προβλέψει την αντίδραση του και να προσπαθούσαν να την αποφύγουν».
Διαβάζοντας την παραπάνω αναδιατύπωση της θέσης του Mearsheimer δεν υπάρχει αμφιβολία για το ποιος είναι ο υπαίτιος. Το μόνο ερώτημα που τίθεται είναι εάν οι Ουκρανοί και οι δυτικοί υποστηρικτές τους θα έπρεπε να αντιμετωπίσουν ή αντίθετα να κατευνάσουν την επιθετικότητα και τις αδικαιολόγητες απαιτήσεις του Πούτιν.
Θα ήταν πιο κατανοητό αν ο Mearsheimer παρουσίαζε το ζήτημα με αυτούς τους όρους και υποστήριζε ότι ο πολιτικός ρεαλισμός προτείνει τον κατευνασμό των αδικαιολόγητων απαιτήσεων και της επιθετικότητας του Πούτιν, υπό το πρίσμα κάποιας εκτίμησης του σχετικού κόστους και οφέλους. Αντίθετα όμως, επιλέγει να θολώσει τα ηθικά νερά ρίχνοντας την ευθύνη στη Δύση, ενώ παρουσιάζει τη συμπεριφορά του Πούτιν ως μια απολύτως κατανοητή αντίδραση έναντι υπαρξιακών απειλών. Αυτό δεν είναι άσκηση πολιτικού ρεαλισμού. Είναι, στην καλύτερη περίπτωση, πράξη ηθικής αυταπάτης.
*Ο Bashshar Haydar διδάσκει στο American University of Beirut.
*Το άρθρο δημοσιεύθηκε στα αγγλικά στις 24 Μαρτίου 2022 και παρουσιάζεται στα ελληνικά με την άδεια του CapX.co και τη συνεργασία του ΚΕΦίΜ - Μάρκος Δραγούμης.
