Του Daniil Gorbatenko
Παρά την τεράστια επιτυχία του καπιταλιστικού συστήματος ως προς τη βελτίωση των συνθηκών διαβίωσης της ανθρωπότητας από το 1800, πολλοί άνθρωποι ακόμη επικρίνουν σφοδρά τον καπιταλισμό για κάθε είδους υποτιθέμενα ελαττώματά του, όπως η ύπαρξη ταπεινών ή χωρίς νόημα θέσεων εργασίας, επίμονων και σημαντικών ανισοτήτων στο εισόδημα και τον πλούτου, μέχρι και της σπατάλης καταναλωτικών αγαθών που παράγονται αλλά δεν αγοράζονται.
Οι επικριτές όμως σχεδόν ποτέ δεν φαίνεται να αναρωτιούνται από πού προέρχονται αυτές οι ατέλειες. Γι' αυτούς είναι στην καλύτερη περίπτωση ενοχλητικά χαρακτηριστικά του κυρίαρχου συστήματος παραγωγής και κατανομής που είτε μπορούν να εξαλειφθούν μαζί με το ίδιο το σύστημα, είτε να διορθωθούν μέσω κρατικού παρεμβατισμού.
Γιατί πετιούνται τα ψωμιά και τα γλυκίσματα
Αυτή η προσέγγιση όμως είναι ύποπτη. Σκεφτείτε την σπατάλη. Σε ένα επιχείρημα στο Facebook, ένας Γάλλος φίλος μου υποστήριξε ότι μπορεί κανείς να δει την αναποτελεσματικότητα των καπιταλιστικών κοινωνιών απλά πηγαίνοντας σε έναν φούρνο την ώρα που αυτός κλείνει. Πράγματι, αν το κάνετε αυτό, σχεδόν σίγουρα θα δείτε ότι αρκετές υπέροχες φρατζόλες και αρτοσκευάσματα δεν έχουν πουληθεί και πιθανότατα θα πρέπει να πεταχτούν. Σημαίνει όμως αυτό ότι υπάρχει κάτι το εγγενώς λάθος και εύκολα διορθώσιμο με τον τρόπο που λειτουργούν οι φούρνοι;
Πάρτε για παράδειγμα εμένα, και τον φούρνο της γειτονιάς μου στο Aix-en-Provence στον οποίο πηγαίνω σχεδόν κάθε πρωί για να πάρω ένα κρουασάν και έναν καφέ. Είμαι ήδη ένας ασυνήθιστος πελάτης, καθώς ενώ πηγαίνω σχεδόν κάθε μέρα, δεν παίρνω το ίδιο πράγμα κάθε φορά. Συνήθως παραγγέλνω ένα σφολιατοειδές, αλλά μερικές φορές, όταν πεινάω πολύ ή όταν σχεδιάζω να γυμναστώ αμέσως μετά, παίρνω δύο κρουασάν σοκολάτα. Και μερικές φορές, ακόμη κι εγώ δεν επισκέπτομαι τον φούρνο για αρκετές μέρες στη σειρά είτε επειδή δεν είμαι στην Aix, είτε για κάποιον άλλο λόγο.
Οι περισσότεροι άλλοι πελάτες πηγαίνουν μόνο περιστασιακά, αν όχι μία και μόνη φορά αν είναι τουρίστες. Δουλειά του φούρνου είναι να προσπαθήσει να βρει ένα κατά προσέγγιση μοτίβο συνολικής χρήσης μέσα από αυτόν τον ωκεανό φαινομενικά τυχαίων αγορών.
Ευτυχώς για τους φούρνους και τις υπόλοιπες επιχειρήσεις, η συμπεριφορά μεγάλων ομάδων ανθρώπων είναι σχετικά προβλέψιμη βραχυπρόθεσμα, ακόμη και αν η συμπεριφορά των ατομικών μελών αυτών των ομάδων δεν είναι. Επειδή όμως έχουμε να κάνουμε με μια περίπλοκη στοχαστική τάξη αλληλεπιδράσεων, αυτή η προβλεψιμότητα απέχει πολύ από το να είναι τέλεια. Από εδώ εντέλει προέρχονται οι ατυχείς μπαγκέτες και τα γλυκίσματα που μένουν απούλητα.
Σημειώστε ότι ακόμη δεν έχω πει τίποτα για τιμές ή τη μορφή ιδιοκτησίας των φούρνων ή κάτι παραπλήσιο. Ακόμη και αν όλοι οι φούρνοι στη Γαλλία ή την Aix-en-Provence διοικούνταν από το Κεντρικό Συμβούλιο Φούρνων που θα αποφάσιζε τι θα παρήγε ο καθένας και σε τι ποσότητες, το πρόβλημα θα παρέμενε. Η περιορισμένη προβλεψιμότητα της ανθρώπινης συμπεριφοράς ακόμη και σε μεγάλη κλίμακα είναι ένα θεμελιώδες χαρακτηριστικό του κόσμου μας.
Η παραγωγή των φούρνων καθορίζεται από την αγορά
Θέλω όμως επίσης να υποστηρίξω ότι το καπιταλιστικό σύστημα είναι μια τίμια προσαρμογή στην πρόκληση που αντιμετωπίζουν οι φούρνοι. Πρώτον, καθένας από αυτούς είναι ως ένα βαθμό αυτόνομος, ακόμη και αν ανήκει σε κάποια αλυσίδα όπως η Paul ή η Lavarenne. Αυτό τους επιτρέπει να λαμβάνουν αποτελεσματικότερα υπόψη τις συνθήκες της πραγματικότητας και να ανταποκρίνονται σ' αυτές. Πιο σημαντικό όμως είναι το θεμελιώδες χαρακτηριστικό του καπιταλισμού - ο μηχανισμός του κέρδους και των ζημιών - που τους δίνει άμεσα σημαντική ανάδραση ως προς το αν αυτό που κάνουν προσθέτει ή αφαιρεί αξία για τους ανθρώπους.
Οι φούρνοι χρησιμοποιούν πόρους όπως ο χώρος που νοικιάζουν, η ηλεκτρική ενέργεια, η εργασία των ανθρώπων που ετοιμάζουν και πωλούν τα προϊόντα και τα υλικά όπως το αλεύρι. Το καπιταλιστικό σύστημα διασφαλίζει ότι τόσο οι συντελεστές της παραγωγής όσο και τα προϊόντα έχουν τιμές που καταγράφονται στις ίδιες νομισματικές μονάδες και μπορούν συνεπώς να συγκριθούν. Αν οι τελικές πωλήσεις του φούρνου είναι μεγαλύτερες από τη συνολική τιμή των συντελεστών της παραγωγής, τότε ο φούρνος έχει κέρδος. Αν συμβαίνει το αντίθετο, τότε έχει ζημιά. Ακόμη, ένας φούρνος μπορεί να πειραματιστεί και να δει τι θα συμβεί στον ισολογισμό του αν εισαγάγει τη μία ή την άλλη αλλαγή.
Επιστρέφοντας στο ζήτημα της υπερβολικής παραγωγής, καθώς είναι δύσκολο να προβλέψουν οι φούρνοι με ακρίβεια τη ζήτηση, πιθανότατα προτιμούν να έχουν ένα περιθώριο σφάλματος και να παράγουν κάτι περισσότερο από τον ημερήσιο μέσο όρο. Ο λόγος γι' αυτό είναι ότι κάποια μέρα μπορεί η ζήτηση για ένα συγκεκριμένο είδος ψωμιού ή αρτοσκευάσματος να είναι μεγαλύτερη από τη συνηθισμένη. Αν κάποιοι πελάτες έρθουν και δεν μπορέσουν να αγοράσουν αυτό που θέλουν, μπορεί να μην ξανάρθουν στον ίδιο φούρνο στο μέλλον.
Η υπερπαραγωγή όμως περιορίζεται από τον μηχανισμό κέρδους και ζημίας. Αν ένας φούρνος συστηματικά παράγει υπερβολικά, θα υποστεί ζημιά και δεν θα μπορεί να διατηρήσει τη λειτουργία του. Μετά από κάποιο καιρό, οι ιδιοκτήτες ή οι διαχειριστές του θα αλλάξουν, ή ο χώρος τον οποίο καταλαμβάνει θα αξιοποιηθεί για κάποια άλλη επιχειρηματική δράση που εξυπηρετεί καλύτερα τους πελάτες.
Σ' αυτή τη προσέγγιση, οι φούρνοι μπορεί επίσης να δοκιμάσουν να εισαγάγουν καινοτομίες ώστε να περιορίσουν την σπατάλη ακόμη περισσότερο. Για παράδειγμα, μια αλυσίδα φούρνων μπορεί να προσπαθήσει να εκπαιδεύσει ένα νευρωνικό δίκτυο των προηγούμενων πωλήσεών της για να αποκτήσει μια καλύτερη εικόνα του μοτίβου της ζήτησης από τους καταναλωτές. Το κόστος αυτής της προσπάθειες όμως πρέπει να ληφθεί υπόψη καθώς μπορεί κάλλιστα οι προσπάθειες των ειδικών της μάθησης μηχανών να χρησιμοποιηθούν καλύτερα κάπου αλλού όπου θα μπορούν να αποδώσουν μεγαλύτερη αξία, για παράδειγμα στην ανακάλυψη φαρμάκων.
Η κρατική παρέμβαση θα δημιουργήσει μεγαλύτερη αναποτελεσματικότητα
Κάποιος επικριτής του καπιταλισμού μπορεί να πει πως όλα αυτά είναι καλά και ωραία, αλλά ίσως το κράτος θα μπορούσε κάνει κάτι ώστε οι φούρνοι να είναι ακόμη λιγότερο σπάταλοι στη λειτουργία τους. Χωρίς να φτάσουμε στο σημείο να σχεδιάσουμε κεντρικώς πόσα κρουασάν σοκολάτα θα παράγονται κάθε μέρα, ίσως το κράτος θα μπορούσε να περιορίσει το βάρος ή τον όγκο των προϊόντων που μένουν απούλητα σε κάθε φούρνο. Ή θα μπορούσε να επιβάλει φόρο επί του απούλητου ψωμιού. Δεν θα μειωνόταν έτσι η σπατάλη;
Το πρόβλημα είναι ότι αυτό μπορεί να μειώσει την εύκολα ορατή σπατάλη στους φούρνους δημιουργώντας της όμως αλλού και βλάπτοντας τους ανθρώπους. Σκεφτείτε ότι η οποιαδήποτε τέτοια κρατική παρέμβαση θα πρέπει να εφαρμοστεί. Οι φούρνοι θα πρέπει να τηρούν διαδικασίες συμμόρφωσης και κάποιοι γραφειοκράτες να τις επιβλέπουν.
Οι μη συμμορφούμενοι ιδιοκτήτες φούρνων θα πρέπει να πηγαίνουν στα δικαστήρια και να εφαρμόζονται οι δικαστικές αποφάσεις. Όλα αυτά απαιτούν πολλούς πόρους, και ιδιαίτερα ανθρώπινη εργασία που σίγουρα θα μπορούσε να αξιοποιηθεί αλλού. Την ίδια ώρα, εφόσον δεν υπάρχουν πελάτες που θα πληρώνουν εθελούσια το κράτος για να δημοσιεύει τους σπάταλους φούρνους, δεν υπάρχει ούτε καν μια ατελής ανάδραση της αγοράς ώστε να διαπιστωθεί το αν η μείωση της σπατάλης του ψωμιού δημιουργεί την οποιαδήποτε αξία.
Θα μπορούσε βεβαίως κανείς να αντιτάξει ότι οι κρατικές παρεμβάσεις μπορεί όντως να εξωθήσουν τους φούρνους να γίνουν αποτελεσματικότεροι, αλλά αυτό είναι εξαιρετικά απίθανο. Αν μπορούσαν να υπάρξουν οφέλη από τη μείωση της σπατάλης, οι επιχειρηματίες θα το είχαν ήδη ανακαλύψει καθώς έχουν ισχυρό κίνητρο να το κάνουν.
Τέλος, μπορεί κανείς βεβαίως να φτάσει να πει πως ανεξάρτητα από τη συμπεριφορά των καταναλωτών στις αγορές τους, το να πετιέται λιγότερο ψωμί είναι κάτι που έχει εγγενή αξία. Αυτό όμως θα ήταν μια πολύ αυθαίρετη ηθική κρίση. Η ιδέα ότι το κοινωνικοοικονομικό σύστημα πρέπει (έστω και ατελώς) να εξυπηρετεί τις προτιμήσεις των ανθρώπων φαίνεται πολύ πιο ενστικτωδώς ελκυστική από την αισθητική δυσαρέσκεια που προκαλεί μια εύκολα ορατή σπατάλη.
Το ευρύτερο δίδαγμα της ιστορίας
Η φαινομενικά απλή ιστορία των φούρνων κρύβει ένα πολύ μεγαλύτερο δίδαγμα. Κάτι που μοιάζει με πρόβλημα του καπιταλιστικού συστήματος παραγωγής και κατανομής εντέλει αποδεικνύεται πως πηγάζει από μια θεμελιώδη ατέλεια του κόσμου μας. Μια ατέλεια στην οποία το σύστημα αυτό είναι η καλύτερη απάντηση που γνωρίζει η ανθρωπότητα καθώς επιτρέπει στους ανθρώπους να προσαρμόζονται σ' αυτήν κατά τρόπους που ενισχύουν περισσότερο την ανθρώπινη ευημερία.
Το ίδιο ισχύει και για τις δυσάρεστες δουλειές (ο κόσμος μας δεν έχει αρκετές βαθιά ικανοποιητικές δουλειές για όλους) και τις ανισότητες. Έτσι, όταν οι επικριτές του καπιταλισμού σκέφτονται ότι ευλόγα τον κατακρίνουν, στην πραγματικότητα μέμφονται ότι τα χαρακτηριστικά του, αλλά τις εγγενείς ατέλειες του κόσμου γύρω μας.
--
Ο Daniil Gorbatenko είναι ένας φιλελεύθερος διδάκτωρ οικονομικών που ζει στην Aix-en-Provence της Γαλλίας.
Το άρθρο δημοσιεύθηκε στα αγγλικά στις 23 Μαρτίου 2019 και παρουσιάζεται στα ελληνικά με την άδεια του Foundation for Economic Education και τη συνεργασία του ΚΕΦΙΜ “Μάρκος Δραγούμης”.
