Στον απόηχο της προσφυγικής κρίσης που έχει ξεσπάσει στην Ευρώπη από το 2015, η ΕΕ έχει διαθέσει περισσότερα από 11 δισ. ευρώ στην Τουρκία για να βοηθήσει τη χώρα να στηρίξει, να φιλοξενήσει και να διαχειριστεί σχεδόν 4 εκατομμύρια ανθρώπους που κατέφυγαν προς τα βόρεια για να γλιτώσουν από τον καταστροφικό εμφύλιο πόλεμο στη Συρία.
Τα κεφάλαια αυτά αντιπροσωπεύουν τη μεγαλύτερη ανθρωπιστική προσπάθεια στην ιστορία της ΕΕ, αλλά ο σκοπός της δεν είναι καθόλου αλτρουιστικός - Στόχος είναι η ελαχιστοποίηση των αφίξεων αιτούντων άσυλο στην ΕΕ, εξασφαλίζοντας την παραμονή τους στην Τουρκία. Το ποσό περιλαμβάνει σχεδόν 1 δισ. ευρώ για την ασφάλεια των συνόρων και τη διεκπεραίωση της διαδικασίας ασύλου, προκειμένου να βοηθήσει την Άγκυρα να συγκρατήσει τους πρόσφυγες.
Η Τουρκία απελαύνει πρόσφυγες με τη βία
Ωστόσο, η πραγματικότητα απέχει πολύ από αυτό, καθώς όπως αναφέρει σε δημοσίευμά του το Politico, η Άγκυρα έχει «κουραστεί» να λειτουργεί ως αποθήκη προσφύγων της Ευρώπης. Τα τελευταία χρόνια, η τουρκική κυβέρνηση άρχισε να χρησιμοποιεί μεγάλο μέρος αυτής της υποδομής που χρηματοδοτείται από την ΕΕ για να μειώσει τον αριθμό των αιτούντων άσυλο που φιλοξενεί, συγκεντρώνοντας και απελαύνοντας με τη βία Σύρους, Αφγανούς και άλλους που αντιμετωπίζουν κίνδυνο στις χώρες τους, σύμφωνα με έρευνα του POLITICO και οκτώ άλλων ειδησεογραφικών πρακτορείων, σε συνεργασία με το Lighthouse Reports.
Καθώς η εχθρότητα απέναντι στους πρόσφυγες εκτοξεύτηκε αρχικά στην Ευρώπη και στη συνέχεια στην Τουρκία, τα κέντρα υποδοχής μετατράπηκαν σε στρατόπεδα απέλασης. Οι κρατούμενοι ανέφεραν βασανιστήρια, παραμέληση και άρνηση πρόσβασης σε προμήθειες που χρηματοδοτούνται από την ΕΕ και προορίζονται για τη βελτίωση των συνθηκών. Οχήματα που φέρουν το μπλε-χρυσό έμβλημα της ΕΕ και το τουρκικό αστέρι και ημισέληνο κυνηγούν πλέον μετανάστες χωρίς χαρτιά και, σε τουλάχιστον μία περίπτωση, τους μετέφεραν από τα σύνορα παρά τη θέλησή τους.
Κινδυνεύουν χιλιάδες άνθρωποι
Η έρευνα αποκάλυψε ότι η Κομισιόν που είναι υπεύθυνη για την εποπτεία της χρηματοδότησης που χορηγείται στην Τουρκία, αγνόησε επανειλημμένα προειδοποιήσεις - από ομάδες της κοινωνίας των πολιτών, δικηγόρους, διπλωμάτες, ακόμη και το ίδιο της το προσωπικό - που υποδείκνυαν ότι τα κονδύλια της ΕΕ χρησιμοποιούνταν για τη στήριξη ενός συστήματος απέλασης που απελαύνει δεκάδες χιλιάδες αιτούντες άσυλο.
Οι απελάσεις σε χώρες όπου οι επαναπατριζόμενοι αντιμετωπίζουν σοβαρό κίνδυνο δίωξης, απάνθρωπης μεταχείρισης ή θανάτου απαγορεύονται από το διεθνές και το ευρωπαϊκό δίκαιο. Η ίδια η ΕΕ θεωρεί τη Συρία και το Αφγανιστάν πολύ επικίνδυνες για οργανωμένες επιστροφές- στις αρχές Οκτωβρίου, το Δικαστήριο της ΕΕ έκρινε ότι η μεταχείριση των γυναικών από τους Ταλιμπάν συνιστά δίωξη, δίνοντας στις γυναίκες Αφγανές πρόσφυγες δικαίωμα ασύλου με βάση το φύλο τους και μόνο.
«Υπήρχαν πάντα ανησυχίες σχετικά με τα ανθρώπινα δικαιώματα» όσον αφορά τη χρηματοδότηση της Τουρκίας, δήλωσε στο POLITICO πρώην αξιωματούχος της Επιτροπής, σημειώνοντας ότι είχε θέσει το θέμα εσωτερικά εδώ και χρόνια. «Οι πολιτικές απώθησης, οι πολιτικές επιστροφής, ήταν κοινές ανησυχίες σε όλη τη διάρκεια».
Ερωτηθείς αν η Επιτροπή γνωρίζει ότι η Τουρκία χρησιμοποιεί τώρα υποδομές που χρηματοδοτούνται από την ΕΕ για τη διενέργεια αναγκαστικών απελάσεων, ο πρώην αξιωματούχος δήλωσε: «Το γνωρίζουν. Όλοι γνωρίζουν. Οι άνθρωποι κλείνουν τα μάτια».
Ανεπιθύμητοι επισκέπτες
Το 2016 η ΕΕ έλαβε μια απόφαση που καθοδηγεί έκτοτε την πολιτική της για τους πρόσφυγες. Σε έναν πανικό για την άφιξη ενός εκατομμυρίου αιτούντων άσυλο το 2015, οι περισσότεροι από τους οποίους αναχωρούσαν από τις τουρκικές ακτές, η ΕΕ προσπάθησε να πείσει την Άγκυρα να σταματήσει τις διελεύσεις.
Το αποτέλεσμα ήταν η συμφωνία Τουρκίας-ΕΕ του 2016, η οποία σηματοδότησε την έναρξη μιας στρατηγικής που αποσκοπεί στο να μετατρέψει τις γειτονικές χώρες σε φύλακες των συνόρων του μπλοκ. Ακολούθησαν συμφωνίες για τη μετανάστευση με την Τυνησία, την Αίγυπτο, τον Λίβανο και άλλα κράτη.
Μεταξύ 2016 και 2023, η Επιτροπή διέθεσε 11,5 δισ.ευρώ για να βοηθήσει την Άγκυρα να φιλοξενήσει Σύρους και να τους αποθαρρύνει από το να ταξιδέψουν προς την Ευρώπη. Αρχικά, τα κονδύλια, που εκταμιεύτηκαν κυρίως μέσω προγραμμάτων που διαχειρίζονται ΜΚΟ, δαπανήθηκαν για επείγουσα ανθρωπιστική βοήθεια. Όμως με την πάροδο του χρόνου, οι Βρυξέλλες κατεύθυναν περισσότερα χρήματα σε προγράμματα για τη βελτίωση των συνθηκών διαβίωσης των Σύρων και την ένταξη των προσφύγων στο εκπαιδευτικό σύστημα και την αγορά εργασίας της Τουρκίας.
Υπήρχε μόνο ένα πρόβλημα: η Τουρκία, όπως και η ΕΕ, δεν ήταν πρόθυμη να φιλοξενεί πρόσφυγες για πάντα. Όταν η οικονομία έπεσε κατά τη διάρκεια της πανδημίας και οι Αφγανοί άρχισαν να καταφθάνουν σε μεγάλους αριθμούς μετά την πτώση της Καμπούλ από τους Ταλιμπάν το 2021, οι από καιρό υποβόσκουσες δυσαρέσκειες εξερράγησαν.
Οι απελάσεις
Παράλληλα, πολλοί Σύροι αναφέρουν ότι εξαναγκάστηκαν να υπογράψουν έγγραφα που αναφέρουν ότι επιστρέφουν οικειοθελώς. Το 2022, το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων έκρινε την Τουρκία ένοχη για πολλές παραβιάσεις στην υπόθεση ενός Σύρου που αναγκάστηκε να υπογράψει ένα έντυπο οικειοθελούς επιστροφής και απελάθηκε το 2018. Εικοσιπέντε από τους 37 πρώην κρατούμενους που ερωτήθηκαν ανέφεραν ότι δέχθηκαν πιέσεις να υπογράψουν τέτοια έντυπα ή ότι είχαν υπογράψει έντυπα για λογαριασμό τους.
Τον Αύγουστο, ο υπουργός Εσωτερικών Αλί Γερλίκαγια καυχήθηκε ότι οι απελάσεις «παράτυπων μεταναστών» - μια κατηγορία που περιλαμβάνει Αφγανούς και ορισμένους Σύρους - αυξήθηκαν κατά 20%, φτάνοντας τις 160.000 τους τελευταίους 14 μήνες. «Πρόκειται για το μεγαλύτερο ποσοστό απέλασης της Τουρκίας όλων των εποχών», είπε . «Ως Τουρκία, έχουμε απελάσει περισσότερο από όλες τις χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης».
Το προηγούμενο έτος, οι «εθελούσιες» επιστροφές Σύρων είχαν αυξηθεί κατά 113%, είπε ο Yerlikaya. Η τουρκική διεύθυνση διαχείρισης μετανάστευσης δήλωσε ότι από το 2016 έως τις 19 Σεπτεμβρίου φέτος, περισσότεροι από 715.000 Σύροι επέστρεψαν «εθελοντικά, με ασφάλεια και αξιοπρέπεια».
Σύμφωνα με την τουρκική νομοθεσία, μια γνήσια οικειοθελής επιστροφή περιλαμβάνει πολλαπλά γραφειοκρατικά βήματα. Ωστόσο, δύο Σύροι αξιωματούχοι των συνόρων είπαν ότι τους ζητήθηκε να μην καταγράφουν στατιστικά στοιχεία σχετικά με τις απελάσεις, αλλά ότι συλλέχθηκαν ορισμένα δεδομένα.
Η έκθεση της Επιτροπής για το 2022 για την Τουρκία σημειώνει ότι 503.000 Σύροι «επαναπατρίστηκαν οικειοθελώς» μέχρι εκείνο το έτος, αλλά ότι η Ύπατη Αρμοστεία του ΟΗΕ για τους Πρόσφυγες παρακολουθούσε μόνο «περίπου 125.000» από αυτούς. Η ίδια η Ύπατη Αρμοστεία των Ηνωμένων Εθνών για τους Πρόσφυγες δηλώνει ότι έχει επαληθεύσει 186.400 εθελοντικές επιστροφές μεταξύ του 2016 και του Ιουνίου του τρέχοντος έτους· το α' εξάμηνο του 2024, έχει παρακολουθήσει λιγότερες από 10.000.
Κλείνοντας το μάτι
Ενώ η ΕΕ λέει ότι έχει ελάχιστο έλεγχο σε ό,τι γίνεται στην Τουρκία, ενδείξεις ανάμειξής της διακρίνονται σε όλη την υποδομή που χρησιμοποιείται για κρατήσεις και απελάσεις.
Τούρκος δημόσιος υπάλληλος αποκάλυψε ότι στο ανατολικό κέντρο απέλασης όπου εργαζόταν μέχρι πρόσφατα, αρκετοί υπάλληλοι — ένας μηχανικός τροφίμων, ένας οδηγός, μεταφραστές και άλλοι — πληρώνουν τους μισθούς τους μέσω έργων της ΕΕ. Οι κάμερες ασφαλείας, οι ανακαινίσεις και οι επισκευές χρηματοδοτούνται επίσης από την ΕΕ.
Η σημαία του μπλοκ είναι «παντού, σε όλο τον εξοπλισμό, στα τραπέζια, τις καρέκλες και τα κρεβάτια», πρόσθεσε. «Ένα από τα λογότυπα, για παράδειγμα, είναι ένα μικρό αυτοκόλλητο σε ένα τραπέζι που γράφει: «Αυτός ο πίνακας χρηματοδοτείται κατά 85% από την ΕΕ και κατά 15% από τον [τουρκικό] προϋπολογισμό».
Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή είπε στο Lighthouse Reports ότι η στήριξη της ΕΕ για τη «διαχείριση της μετανάστευσης» της Τουρκίας - έργα όπως τα κέντρα απομάκρυνσης - ανήλθε σε περισσότερα από 276 εκατομμύρια ευρώ μεταξύ 2014 και 2020 και άλλα 30 εκατομμύρια ευρώ έκτοτε, προσθέτοντας ότι τα κονδύλια για τις συνοριακές υποδομές ανήλθαν σε περισσότερα άνω των 609 εκατομμυρίων ευρώ από το 2014.
Τα έγγραφα δείχνουν ότι δαπανήθηκαν πάνω από 150 εκατ. ευρώ για τέτοια έργα πριν από το 2014. Συνολικά, αυτό είναι κοντά στο 1 δισ. ευρώ.
Τον περασμένο Φεβρουάριο, οι ηγέτες της ΕΕ ενέκριναν επιπλέον 64,6 δισ ευρώ του προϋπολογισμού του μπλοκ, εκ των οποίων τα 2 δισ. ευρώ θα δαπανηθούν για βοήθεια για τους Σύρους πρόσφυγες καθώς και για προσπάθειες «για την ενίσχυση της διαχείρισης των συνόρων» στην Τουρκία, σύμφωνα με στον εκπρόσωπο της Επιτροπής Balazs Ujvari.
Ωστόσο, μέχρι στιγμής, οι Βρυξέλλες έχουν δείξει ελάχιστο ενδιαφέρον να αναζητήσουν πού πανε αυτά τα χρήματα.
Οι συνθήκες εντός των κέντρων που χρηματοδοτούνται από την ΕΕ και οι αναγκαστικές απελάσεις έχουν τεκμηριωθεί εκτενώς και ο πρώην αξιωματούχος της Κομισιόν είπε ότι αυτά τα ζητήματα συζητούνταν «συνεχώς» στο εσωτερικό.
«Αυτές οι ανησυχίες για τα ανθρώπινα δικαιώματα, οι πολιτικές απώθησης, οι πολιτικές επιστροφής, ήταν κοινές ανησυχίες σε όλη την περίοδο που είχα να κάνω με την Τουρκία», είπε ο αξιωματούχος, στον οποίο δόθηκε η ανωνυμία για να μιλήσει ανοιχτά για τις εσωτερικές συνομιλίες που γίνονται.
Οι ετήσιες εκθέσεις της Επιτροπής για την Τουρκία σημείωσαν αναφορές για αναγκαστικές απελάσεις ήδη από το 2015. Η έκθεσή της για το 2023 αναγνωρίζει «επαναλαμβανόμενες καταγγελίες για παραβιάσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων στον τομέα της μετανάστευσης, ιδιαίτερα σε κέντρα απομάκρυνσης». Το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο εξέφρασε ανησυχίες σχετικά με τις απελάσεις ήδη από το 2019. Μια έκθεση της Επιτροπής του 2021 για τη βοήθεια της ΕΕ για τους πρόσφυγες ανέφερε παρόμοιες «ανησυχίες για αναγκαστικές επιστροφές». Οι ΜΚΟ αναφέρουν ότι έχουν θίξει επανειλημμένα το θέμα στα ανώτερα στελέχη της Επιτροπής.
Η απάντηση της Κομισιόν για το δημοσίευμα του Politico
H Κομισιόν απαντώντας σε όλα όσα γράφονται στο Politico ανέφερε ότι η Τουρκία είναι ένας βασικός εταίρος και υποψήφια χώρα για ένταξη στην ευρωπαϊκή οικογένεια. Πρόσθεσε ότι τα πρότυπα της ΕΕ και τα θεμελιώδη δικαιώματα πρέπει να γίνονται σεβαστά. Η Τουρκία πρέπει να διερευνήσει τις κατηγορίες, καταλήγει.
