Πραγματοποιήθηκε, τελικά, η μεγάλη επίθεση, το μεγάλο χτύπημα, η μεγάλη απάντηση του Ιράν που πολλοί ανέμεναν; Ή μήπως αυτό που παρακολουθήσαμε ήταν κατ’ ουσίαν προσχηματικό, όπως διατείνονται κάποιοι άλλοι;
Τα χτυπήματα του Ισραήλ εναντίον των στρατηγών των Φρουρών της Επανάστασης, που κατά την Τεχεράνη δικαιολογούν την απάντηση με drones και πυραύλους στο έδαφος του Ισραήλ, αποτέλεσαν συνέχεια παλαιότερων χτυπημάτων του Ισραήλ με αντίστοιχους στόχους. Όχι εντός του Ιράν, αλλά σε χώρες που οι εν λόγω αξιωματούχοι των Φρουρών της Επανάστασης χρησιμοποιούσαν ως πεδία δράσης.
Λίγες ώρες πριν την έναρξη της ιρανικής επίθεσης της 13ης – 14ης Απριλίου, επισημάναμε ότι «έχουμε να κάνουμε με μια χαρακτηριστική περίπτωση, όπου η πρόσληψη και η αντίληψη για την αντίδραση από την άλλη πλευρά, θα διαμορφώσει σε πολύ μεγάλο βαθμό, τις πράξεις και τις πρωτοβουλίες των εμπλεκομένων» και, σε κάθε περίπτωση, «είναι πολύ πιθανό» ότι αν το Ιράν χτυπήσει, η άμυνα του ιδίου και των συμμάχων του θα είναι τόσο αποτελεσματική ώστε «το Ισραήλ να πληγεί τόσο, ώστε η ανταπάντηση του να μην χρειαστεί να είναι τόσο σαρωτική».
Πράγματι, η συντριπτική πλειοψηφία των εισερχόμενων βλημάτων (το 99% όπως δηλώνει το Ισραήλ) φαίνεται ότι αναχαιτίστηκε. Τι μένει; Το Ιράν έδειξε στο εσωτερικό και το εξωτερικό ότι προτίθεται και δύναται να απαντά, το Ισραήλ απέδειξε ότι μπορεί να αμύνεται αποτελεσματικά και, με τη βοήθεια των κρατών που το στηρίζουν, να αναχαιτίζει με σχεδόν απόλυτη επιτυχία. Μια ελεγχόμενη κλιμάκωση, με κάποια αμοιβαία οφέλη και πολλά αντίστοιχα ρίσκα.
Δεν γνωρίζουμε πότε και με ποια μορφή και στόχους θα έλθει η ανταπάντηση του Ισραήλ. Πιθανά «χειρουργικά» πλήγματα στις βάσεις εκτόξευσης των drones θα μπορούσαν να ακολουθήσουν, αλλά η επίθεσή στις πυρηνικές εγκαταστάσεις του Ιράν θα σήμαιναν την πλήρη κλιμάκωση.
Προς το παρόν, το Ισραήλ επικεντρώνεται σε μια εύστοχη διπλωματική επίθεση στους Φρουρούς της Επανάστασης, την Ισλαμιστική παράλληλη δομή εξουσίας που κυριαρχεί πάνω στην ιρανική κοινωνία και την πνίγει. Το Ισραήλ ζητά από το Συμβούλιο Ασφαλείας του ΟΗΕ να καταδικάσει την επίθεση του Ιράν αλλά και να χαρακτηρίσει το Σώμα των Φρουρών της Ισλαμικής Επανάστασης του Ιράν (IRGC) ως τρομοκρατική οργάνωση. Ο χαρακτηρισμός του IRGC ως τρομοκρατικής οργάνωσης θα είναι δύσκολο να επιτευχθεί (επειδή αποτελεί μέρος της κεντρικής δομής κυριαρχίας του ιρανικού κράτους με τη σημερινή μορφή του), άλλωστε η Ρωσία και η Κίνα δεν θα το επιτρέψουν. Όμως θα ήταν μια κίνηση επωφελής όχι μόνο για το Ισραήλ και ολόκληρη τη Μέση Ανατολή αλλά και για τον λαό του Ιράν, ο οποίος υποφέρει υπό το βάναυσο θεοκρατικό καθεστώς της Τεχεράνης. Δεν πρόκειται να συμβεί, αλλά εστιάζει τη συζήτηση στη σωστή κατεύθυνση, αναδεικνύοντας και τις ρωγμές στο εσωτερικό του Ιράν.
Είναι προφανές, όπως λέγεται κατά κόρον, ότι η μπάλα είναι τώρα στο Ισραήλ. Αλλά το ζήτημα είναι σε ποιο βαθμό η διαχείριση των επόμενων ημερών θα διασφαλίσει τις προοπτικές περαιτέρω βελτίωσης των αραβο-ισραηλινών σχέσεων, βάσει των ιστορικής σημασίας συμφωνιών εξομάλυνσης και συνεννόησης, από το 2020 μέχρι σήμερα.
Η κλιμάκωση παραμένει πιθανή
Όπως συχνά συμβαίνει στις διεθνείς σχέσεις, η πραγματικότητα βρίσκεται στις αποχρώσεις, όχι στα έντονα χρώματα ούτε στις εύκολες γενικεύσεις. Οι διεθνείς διαδράσεις είναι, σε ένα μεγάλο ποσοστό, ζήτημα σημάτων που εκπέμπονται, μηνυμάτων που ερμηνεύονται και αποχρώσεων που ο αναλυτής καλείται να συλλάβει.
Τα όρια της ελεγχόμενης κλιμάκωσης – και η πιθανότητα, αντίστοιχα, μιας ανεξέλεγκτης κλιμάκωσης – προκύπτουν και από το γεγονός ότι οι συγκεκριμένοι πρωταγωνιστές είναι αυτόφωτες κρατικές οντότητες, με στρατηγικές, προτιμήσεις και ιδιαιτερότητες που δεν ανάγονται πλήρως στις αντίστοιχες στρατηγικές και προτιμήσεις των συμμάχων τους. Η δημόσια συζήτηση δυστυχώς αγνοεί ή διαστρέφει βασικούς όρους και έννοιες, μεταξύ των οποίων και η έννοια του πολέμου δι’ αντιπροσώπου. Στην πραγματικότητα, σπανίως οι διακρατικοί πόλεμοι είναι πόλεμοι δι’ αντιπροσώπων. Η έννοια (που υφίσταται συνεχή κατάχρηση) σωστά εφαρμόζεται, π.χ., στις δραστηριότητες της Χεζμπολά ή των Χούτι, όταν εξυπηρετούν (στο βαθμό που εξυπηρετούν) τις στρατηγικές του Ιράν.
Με δυο λόγια, τόσο το Ισραήλ όσο και (ακόμη περισσότερο) το Ιράν είναι μόνο σε ένα βαθμό πρόθυμα να στοιχηθούν με επιλογές των ΗΠΑ ή της Ρωσίας και της Κίνας, αντίστοιχα. Σε ένα υβριδικό διεθνές σύστημα με τρεις ή τέσσερις πόλους και πολύ περισσότερα κέντρα, οι μεσαίες δυνάμεις διαδραματίζουν ολοένα σημαντικότερους ρόλους. Η νέα σημασία των μεσαίων και περιφερειακών δυνάμεων (όπως Αυστραλία, Γερμανία, Βραζιλία, Ιαπωνία, Τουρκία, Ιράν, Νότια Αφρική) συνδυάζεται καλά με τα βασικά χαρακτηριστικά του αναδυόμενου συστήματος.
Ακριβώς επειδή ένα από τα χαρακτηριστικά του είναι η ρευστότητα, το αναδυόμενο σύστημα ευνοεί ποικίλες μετακινήσεις και μετατοπίσεις, οι οποίες τείνουν να αντανακλούν τα επιμέρους πεδία συγκλινόντων συμφερόντων περισσότερο από τις μακροχρόνιες ιστορικές σχέσεις. Οι τελευταίες είναι φυσικά σημαντικές (π.χ., η σχέση της Βρετανίας με την Πορτογαλία, της Γερμανίας με την Τουρκία, της Γαλλίας με την Ελλάδα), όμως καθίστανται σχετικά σπανιότερες αλλά και ευάλωτες σε διακυμάνσεις. Παράλληλα, ορισμένα ειδικότερα πεδία, όπως η κυβερνοασφάλεια, επιτείνουν τη σημασία των πολλαπλών κέντρων αλλά και της κινητικότητας μεταξύ των οντοτήτων που παροδικά συνθέτουν τους διαφορετικούς πόλους.
Παρατηρούμε, συνεπώς, την εμφάνιση ενός νέου, πολύπλοκου αστερισμού: ένας περιορισμένος αριθμός πόλων (τρεις ή τέσσερις, πάντως περισσότεροι από δύο) και ένας μεγαλύτερος αριθμός κέντρων ή αναδυόμενων κέντρων, αποτελούμενα από μία ή περισσότερες μεσαίες δυνάμεις που προσπαθούν να επιτύχουν ρόλους τόσο εντός όσο και μεταξύ διαφορετικών πόλων.
Ο αγώνας για αυξημένο εύρος επιλογών και κινήσεων, καθιστά τόσο το Ισραήλ όσο και το Ιράν, παρά τις τεράστιες διαφορές τους, κράτη που μπορούν, με διαδοχή απαντήσεων και ανταπαντήσεων, να δυναμιτίσουν την περιφερειακή και, υπό προϋποθέσεις, την παγκόσμια σκηνή. Όχι γιατί οι ΗΠΑ ή η Κίνα επιθυμούν τον «τρίτο παγκόσμιο πόλεμο», που εμφανίστηκε πάλι απειλητικός στα επιπόλαια πρωτοσέλιδα, αλλά διότι η δυναμική των περιφερειακών συγκρούσεων στο νέο υβριδικό διεθνές σύστημα είναι δυνητικά εκρηκτική.
Το Ισραήλ, μια όαση πλουραλιστικής δημοκρατίας σε μια εξαιρετικά δύσκολη γειτονιά του πλανήτη, διαθέτει την ισχύ (συμβατική και πυρηνική), την αποφασιστικότητα, τη θεσμική ωριμότητα και την σοφία να επιδείξει αυτοσυγκράτηση αυτή τη συγκεκριμένη στιγμή απέναντι στο συγκριτικά ασθενέστερο παρότι εξαιρετικά επικίνδυνο Ιράν, να επικεντρωθεί στη Γάζα και να σχεδιάσει τα επόμενα βήματά του με ψυχραιμία. Οι επόμενες ημέρες θα δείξουν ποια προτεραιοποίηση θα επιλεγεί από το Ισραήλ.
*Ο Κώστας Α. Λάβδας είναι Καθηγητής στο Πάντειο Πανεπιστήμιο και έχει διατελέσει, μεταξύ άλλων, Senior Research Fellow στη London School of Economics, κοσμήτορας και αντιπρύτανης του Πανεπιστημίου Κρήτης και κάτοχος της Έδρας Ελληνικών και Ευρωπαϊκών Σπουδών «Κωνσταντίνος Καραμανλής» στη Fletcher School of Law and Diplomacy του Πανεπιστημίου Tufts στις ΗΠΑ.
