Ο μπερντές στην παράσταση «ο Καραγκιόζης εν Μικρά Ασία ή η Παρέλαση» στήθηκε σε ένα υπαίθριο πάρκινγκ στα Εξάρχεια, πίσω από το παλαιό Χημείο (Μαυρομιχάλη 27). Παρόλο που ο άδειος από αυτοκίνητα χώρος δεν ήταν προορισμένος για τέτοιες εκδηλώσεις, η ατμόσφαιρα από τα γύρω κτίρια και το αυτοσχέδιο στήσιμο στις καρέκλες, μετέδιδαν ακαριαία στον επισκέπτη τον λαϊκό χαρακτήρα που διατηρεί το θέατρο σκιών. Στο καλωσόρισμα, οι οργανωτές πρόσφεραν στο κοινό πατατάκια και πορτοκαλάδα, ζωντανεύοντας ακόμη περισσότερο μνήμες από τον οικείο μας Καραγκιόζη – το «εισιτήριο» σε πολλούς στον κόσμο του θεάτρου. Κι όμως, η παράσταση που ευτυχήσαμε να ζήσουμε ήταν πολλά περισσότερα από ένα θέατρο σκιών.
Με δυο λόγια η υπόθεση του έργου: ο Καραγκιόζης ανατρέχει στη Μικρασιατική Εκστρατεία όπου υπηρέτησε ως στρατιώτης. Αφορμή για να ξυπνήσει το τραύμα του μετώπου στέκεται μία παρέλαση που διοργανώνει, χρόνια μετά τον ξεριζωμό, το καθεστώς του Μεταξά. Κι όπως συμβαίνει στις περιπέτειες του Καραγκιόζη, ο πρωταγωνιστής μας καλείται ως κριτής να επιλέξει τον πιο καλοντυμένο στρατιώτη ανάμεσα σε ήρωες που τον συντροφεύουν – τον Μορφονιό, τον Σταύρακα και τον μπάρμπα-Γιώργη.
Κι εδώ ξεκινούν τα παράδοξα. Η αφήγηση του έργου μοιράστηκε σε δύο συντελεστές: στον Άθω Δανέλλη, τον καραγκιοζοπαίχτη που έδωσε φωνή και κίνηση σε αγαπημένες φιγούρες και στον Σπύρο Αγγελόπουλο, εικαστικό που εμφανίστηκε μπροστά στο κοινό. Ο Αγγελόπουλος συμπλήρωνε, ως άλλος ραψωδός, τα διαδραματιζόμενα στον μπερντέ, αφηγούμενος αληθινές και φανταστικές ιστορίες. Με ήρεμο πάθος διάβασε γράμματα από στρατιώτες στη Μικρασία, ζωντάνεψε δήθεν ημερολογιακές σημειώσεις, μοίρασε ρόλους σε αφανή πρόσωπα της Ιστορίας (ευφάνταστη, βγαλμένη λες από το πνεύμα του Καραγκιόζη, η βαθιά ανθρώπινη επιστολή της εξεγερμένης μαϊμούς που δάγκωσε και έστειλε στον άλλο κόσμο τον βασιλιά Αλέξανδρο).
Το παράδοξο, μελαγχολικό – σαν μια χορδή της κιθάρας του Νιλ Γιάνγκ που αντηχεί επαναλαμβανόμενα μέσα στην Ιστορία – παίξιμο του Κώστα Νικολόπουλου χάρισε στον αφηγητή το απαιτούμενο σκοτεινό χρώμα. Ο ανατολικός μυστικισμός που έχει στον πυρήνα του το θέατρο σκιών, συναντά την ποιητική ατμόσφαιρα του Τζιμ Τζάρμους. Οι τραγικές μνήμες του Καραγκιόζη μεταφέρονται στο έργο του Αγγελόπουλου σαν μια δραματική χρωματική συμφωνία ανάμεσα στο φως και το σκοτάδι. Μια ελεγεία για το τέλος της Μικρασιατικής Εκστρατείας στο μετα-θέατρο σκιών ενός δημιουργού, που διαβάζει πιο βαθιά κάτω από τις λέξεις για να ανακαλύψει ένα κάποιο νόημα.
Για να πραγματοποιηθεί αυτό το θεατρικό υβρίδιο, ο Σπύρος Αγγελόπουλος ως υπότροφος του Πανεπιστημίου Κολούμπια (Πρωτοβουλία για τις Δημόσιες Ανθρωπιστικές Επιστήμες - Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος) συνεργάστηκε ερευνητικά με Έλληνες και Τούρκους ιστορικούς και κοινωνικούς επιστήμονες. Εδώ, λοιπόν, ας επιτραπεί τούτη η επισήμανση: στη διάρκεια της παράστασης αποδόθηκε στη Μικρασιατική Εκστρατεία, νομίζω δύο φορές, ο όρος «αποικιοκρατική». Στις μέρες μας τα ζητήματα αποικιοκρατίας κρατούν ψηλά στη δημόσια συζήτηση νέα εκδοτικά πονήματα και εικαστικές εκθέσεις στο εξωτερικό και βεβαίως, εδώ σε μας. Από τη διεθνή ιστοριογραφία ως τη «λαϊκή» Wikipedia, αποικιοκρατία εννοείται «η δημιουργία και διατήρηση δικτύου αποικιών σε περιοχές οι οποίες παραδοσιακά δεν κατοικούνται από πληθυσμούς της μητροπολιτικής αρχής που τις δημιουργεί».
Άποψη από τον χώρο πριν την παράσταση. Μπροστά ο Σπύρος Αγγελόπουλος και στο βάθος οι Άθως Δανέλλης και Κώστας Νικολόπουλος@ Facebook/ Spyros Aggelopoulos
Δεν χρειάζεται να κάνουμε αναδρομή ως τα βάθη της Ιστορίας και θα χρειαζόταν πολλή μελάνη προκειμένου να αναφερθούμε στα τάγματα εργασίας ή στο πώς ο Κεμάλ προχώρησε στον εντατικό εκτουρκισμό της Μικρασίας. Μπορεί να διαφωνείς με την αποστολή του εκστρατευτικού σώματος (άλλωστε, εκτός από τους Κομμουνιστές της εποχής το είχε κάνει και ο Μεταξάς!), να ιστορείς τις φρικαλεότητες που έγιναν στην περιοχή (το τόλμησε περίφημα στις μέρες μας ο συγγραφέας Δημοσθένης Παπαμάρκος), όμως οι λέξεις έχουν ειδικό βάρος και οι επιστήμονες, ακόμη και οι Τούρκοι συνεργάτες του Ιδρύματος, οφείλουν να είναι προσεκτικοί.
Μετά το 1922 ο Ελληνισμός ταυτίζεται με τον Ελλαδισμό. Από άποψη γεωπολιτική, το ’22 υπήρξε πολύ πιο σημαντικό από την άλωση της Πόλης. Διότι μέσα σε αυτήν την Καταστροφή, ο Ελληνισμός έχασε για πάντα την Ιωνία. Η κεντρική Ελλάδα έμεινε μοναδικός πια εκφραστής –μάλλον ενθύμημα– μιας πραγματικότητας πνευματικής. Ο Ελευθέριος Βενιζέλος το κατανόησε αυτό, και σε ομιλία του τόνισε: «Η καταστροφή η Μικρασιατική εξεταστέον εάν δεν είναι μεγαλυτέρα και από την πτώσιν της Κωνσταντινουπόλεως. Εις την πτώσιν της Κωνσταντινουπόλεως το έθνος έμεινε εις τας εστίας του, υποταγμένον και δούλον, ναι, αλλά έμενε συνεχίζον την ζωήν του εις τας εστίας του».
Κορυφαία στιγμή της παράστασης θα ξεχώριζα τη συνάντηση του Καραγκιόζη με τον Καραγκιόζ, όπου στα τούρκικα Karagöz (Καραγκόζ) ή Karagiöz (Καραγκιόζ) σημαίνει «Μαυρομάτης». Εδώ, ο Αγγελόπουλος με τη συνδρομή του Δανέλλη αξιοποίησε εικαστικά την άκρως γοητευτική ελευθερία του θεάτρου σκιών και μας χάρισε ένα μαγικό στιγμιότυπο. Και σε αντίθεση με την κούφια μεταξική παρέλαση, εδώ είχαμε μια λιτανεία - φόρο τιμής στον ανατολικό εξωτισμό του Καραγκιόζη.
Πρόδηλο το τέλος που σε τίποτε δεν θυμίζει το γνώριμο, θριαμβευτικό φινάλε του Καραγκιόζη. Ο ήρωάς μας, κλαίγοντας στην αγκαλιά της Αγλαΐας, ομολογεί πως δεν ξέρει πού να δώσει το βραβείο. Το κοινό ξενίζεται κάπως ώσπου να βγει ο καραγκιοζοπαίχτης αναφωνώντας «τελείωσε!». Κι όμως, από την αρχή ο αφηγητής έσπευσε να δηλώσει πως το έργο αυτό δεν έχει τίποτε το ηρωικό απ’ όσα φιλοδοξεί μια παρέλαση. Οι ρίμες του εικαστικού ήταν τραχιές, κατάμαυρες, με χιούμορ που τσακίζει κόκαλα και οι καραγκιοζίστικοι ήρωές του έμοιαζαν να βγήκαν από την πινακοθήκη της εθνικής μας ιστορίας που αν κάποιος την γύριζε ανάποδα για να πέσουν οι μάσκες, θ’ αποκαλυπτόταν το αληθινό τους πρόσωπο. Το αποτέλεσμα ήταν εντυπωσιακό. Παρόμοια με τα έργα που «χωνεύουμε» εντός μας ώρες ή και μέρες μετά την παράσταση.
Αφήνοντας το πάρκινγκ, σκέφτηκα τις «Τρωάδες», τη θρυλική παράσταση που ανέβασε ο Γιάννης Τσαρούχης σε έναν αντίστοιχο χώρο σταθμεύσεως με αυτόν της Μαυρομιχάλη (θυμίζω πολύ κοντά, στην οδό Καπλανών 6, τον Σεπτέμβριο 1977). Αυτή λοιπόν την αίσθηση κατόρθωσε να εμπνεύσει ο ανοιχτός χώρος, που κανένα εφέ και καμιά υπερπαραγωγή δεν μπορεί να δώσει στη σκηνογραφία. Και μόνο γι’ αυτό, ο «Καραγκιόζης εν Μικρά Ασία» πρέπει να έμεινε εμπειρία αξέχαστη σε μικρούς και μεγάλους.
Εκτός από τον δημιουργό Σπύρο Αγγελόπουλο, ισότιμα πρωταγωνίστησαν ο καραγκιοζοπαίχτης Άθως Δανέλλης και ο μουσικός Κώστας Νικολόπουλος.
Κεντρική φωτ.: Φιγούρες του Καραγκιόζη @Spyros Aggelopoulos
