Όταν ο Μουρίτσιο Κατελάν, ένας από τους πιο δαιμόνιους καλλιτέχνες της εποχής, παρουσίασε μια αληθινή μπανάνα κολλημένη με μονωτική ταινία στον τοίχο, λίγοι μπορούσαν να φανταστούν τη φρενίτιδα που θα ακολουθούσε. Ένα απλό φρούτο, χωρίς καμία εγγενή καλλιτεχνική αξία, έγινε το κέντρο συζήτησης για τα όρια της τέχνης και την εμπορική της διάσταση. Όμως, πέρα από την πρόκληση, η χειρονομία αυτή επανέφερε στο προσκήνιο και την αιώνια αναζήτηση της τέχνης να επανερμηνεύει το καθημερινό, να προσδίδει αξία στο φαινομενικά μπανάλ.
Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, το βιβλίο του καθηγητή Άλκη Χαραλαμπίδη «Τέχνη εκ των πραγμάτων» (University Studio Press) αποκτά στις μέρες μας ακόμη μεγαλύτερη βαρύτητα. Ο συγγραφέας του διερευνά την ιστορική και αισθητική διαδρομή των καθημερινών αντικειμένων στην τέχνη, αναδεικνύοντας τη διαχρονική ικανότητά τους να γίνονται όχημα νοήματος, γιατί όχι και ομορφιάς.
Με μακρά πορεία στη μελέτη της δυτικής τέχνης, ο ιστορικός τέχνης εστιάζει σε ένα θέμα που, αν και φαινομενικά απλό, αποδεικνύεται πολυσύνθετο: την ενσωμάτωση του αντικειμένου στην τέχνη. Όπως αναφέρει, «το πραγματικό, τρισδιάστατο αντικείμενο ήταν πάντοτε παρόν στην τέχνη, ακόμη και στις πιο αφηρημένες εκδοχές της». Η πραγμάτευσή του μέσα από δημοφιλή –και καθιερωμένα στα μουσεία μας– καλλιτεχνικά ρεύματα, από τον Κυβισμό έως το Νταντά και τον Σουρεαλισμό, αναδεικνύει την πρόσληψη από τους δημιουργούς και τη δυναμική του στην κοινωνία.
Μεταφέρουμε από το οπισθόφυλλο: «Το πραγματικό αντικείμενο μετατόπισε τα όρια της καλλιτεχνικής δημιουργίας πέρα από τη ζωγραφική και τη γλυπτική και εγκαταστάθηκε σε μια ασαφή, απροσδιόριστη σήμερα περιοχή του πολιτισμικού φαινομένου. Διέγραψε μια πορεία από τους πειραματισμούς των κυβιστών ως την «αναισθησία» των readymades, από τους παράδοξους συνειρμούς των σουρεαλιστών και την εξιδανίκευση του απορρίμματος στο πλαίσιο της Junk Art, του Nouveau Realisme και της Arte Povera ως την «ειδωλολατρία» της Pop Art, από τη δυστοπική εκδοχή του στα Environments και τις αρχέγονες εκφάνσεις του στη Zero ως την πρωτεϊκή του διάσταση στην Informel και από το μυστήριο της απόκρυψής του ως την ολοκληρωτική απόσβεση κάθε υλικού του ίχνους στην Conceptual Art. Ενταγμένο μέσα στον ευρύτερο περιβαλλοντικό προβληματισμό, και ενώ η διαλεκτική σχέση υλικού και άυλου, αναλογικού και ψηφιακού, φυσικού και τεχνητού βρίσκεται υπό διαρκή μετασχηματισμό, το αντικείμενο εξακολουθεί να κατέχει κεντρική θέση στις περισσότερες τάσεις της τέχνης και του 21ου αιώνα».
Το βιβλίο εξετάζει λοιπόν πώς τα άψυχα, καθημερινά αντικείμενα εντάσσονται οργανικά στις καλλιτεχνικές δημιουργίες ή και πώς από μόνα τους μπορούν –υπό συνθήκες– να αναβαπτιστούν σε έργα τέχνης. Ο συγγραφέας υπογραμμίζει ότι «κάθε κίνημα ή ρεύμα της τέχνης αξιοποιεί δημιουργικά αυτό που βρίσκει, για να εκφράσει τη δική του αλήθεια». Αυτή η προσέγγιση αναδεικνύει την ικανότητα της τέχνης να μεταμορφώνει το καθημερινό σε κάτι εξαιρετικό, προσδίδοντας νέο νόημα και αξία σε αντικείμενα που συχνά περνούν απαρατήρητα.
Ο Άλκης Χαραλαμπίδης
Όμως η μελέτη του Χαραλαμπίδη δεν περιορίζεται μόνο στην ιστορική αναδρομή, αλλά επεκτείνεται και σε θεωρητικά και μεθοδολογικά σχήματα της Ιστορίας της Τέχνης με τρόπο εύληπτο. Δεν απευθύνεται αποκλειστικά στον ειδικό, αλλά και σε όποιον ενδιαφέρεται να καταλάβει πέρα από σχήματα και ταμπέλες. Με βιβλία όπως το «Τέχνη. Βλέπω, γνωρίζω, αισθάνομαι» και το «Η τέχνη και οι λέξεις της», ο καθηγητής έχει συμβάλει σημαντικά στην κατανόηση της τέχνης και της ορολογίας της, προσφέροντας ουσιαστικά εργαλεία για μια βαθύτερη προσέγγιση της τέχνης.
Η επιλογή του να γράψει μια πιο ειδική μελέτη πάνω σε έναν από τους πιο κρίσιμους παράγοντες στην ιστορία της τέχνης του περασμένου αιώνα, το αντικείμενο, ήταν, όπως έχει πει σε συνέντευξη, «φυσική εξέλιξη αυτής της πορείας». Σε μια εποχή που η έννοια του αντικειμένου στην τέχνη γίνεται και πάλι πεδίο αντιπαράθεσης, το βιβλίο λειτουργεί σαν οδηγός, προσφέροντας ένα βαθύτερο πλαίσιο κατανόησης, όχι μόνο μιας καλλιτεχνικής πρακτικής, αλλά της τέχνης συνολικά, στον ψηφιακό μας κόσμο.
