Στο βιβλίο του «Αυτό που μένει από το Άουσβιτς: Το αρχείο και ο μάρτυρας» ο Ιταλός φιλόσοφος Τζόρτζιο Αγκάμπεν (γενν. 1942) εστιάζει στις μαρτυρίες εκείνων που η ζωή τους υποδαυλίστηκε, και αναφέρεται στο Άουσβιτς όχι μόνο ως ένα στρατόπεδο θανάτου αλλά και ως έναν χώρο όπου η ανθρώπινη ζωή αποτελούσε μέρος ενός πειράματος κατά το οποίο καταρρίφθηκε κάθε έννοια σεβασμού και ηθικής.
Στους ασφυκτικούς θανάτους στους θαλάμους αερίων, στην σκληρή και εξουθενωτική εργασία περιλαμβάνονται –μεταξύ άλλων– και τα πειράματα του «Αγγέλου του Θανάτου του Άουσβιτς», Γιόζεφ Μένγκελε. Μόνο που η ηθική είχε ήδη απαγχονιστεί με τον στιγματισμό των Εβραίων και την απόφαση αφανισμού τους.
Οι μαρτυρίες και οποιοδήποτε αρχείο έχει δημιουργηθεί από αυτές μαζί με φωτογραφικό υλικό της εποχής, είναι τα στοιχεία εκείνα από τα οποία ευαισθητοποιείται κάθε δημιουργός ώστε να παράξει ένα έργο με το οποίο θα καταθέτει το δικό του σχόλιο απέναντι στις ειδεχθείς πράξεις. Το έγκλημα δεν μπορεί να αναιρεθεί, η τέχνη καλείται να «μιλήσει» καταδικάζοντας τα εγκλήματα, να άρει έστω και νοητά την αδικία, να διατηρήσει τη μνήμη, προτρέποντας την ανθρωπότητα να μην πράξει έτσι ξανά.
Το ημερολόγιο της Άννας Φρανκ αποτέλεσε πηγή μαρτυρίας για το πώς ένιωθε ενόσω κρυβόταν με την οικογένειά της, καταγράφοντας το ναζιστικό καθεστώς. Ενώ μας τονίζει ότι «η Ιστορία δεν μπορεί να γραφτεί με βάση μόνο επίσημες αποφάσεις και έγγραφα», όπως είχε αναφέρει (1944) μιλώντας στο ραδιοφωνικό σταθμό του BBC, στο Λονδίνο, ο Ολλανδός Υπ. Παιδείας Τζέριτ Μπόλκεναϊν, ευχηθείς να συλλέξει μαρτυρίες Ολλανδών για τη ναζιστική κατοχή.
Πηγή φωτ.: ΑΡ / Bas Czerwinski
«Το ημερολόγιο της Άννας Φρανκ» έχει τη δική του γωνιά στη βιβλιοθήκη του σπιτιού μας, κάπως έτσι όλοι μας έχουμε τη μαρτυρία της. Εκείνη της Εσθήρ Κοέν (1924-2020) –που είχε επιζήσει από τα κολαστήρια στο στρατόπεδο συγκέντρωσης στο Άουσβιτς– την έχουμε μέσα από συνεντεύξεις της. Και μέσα από διάφορες μορφές τέχνης καταγράφεται κάθε φορά μια ακόμη πτυχή για το Ολοκαύτωμα των Εβραίων από το ναζιστικό καθεστώς.
Με παραδείγματα μέσα από την τέχνη ολοκληρώνεται επί του παρόντος το τριμερές αφιέρωμά μας στη Διεθνή Ημέρα Μνήμης Θυμάτων Ολοκαυτώματος (27/1)· στο πρώτο («Ολοκαύτωμα: 80 χρόνια από τη διαδρομή Θεσσαλονίκη προς Άουσβιτς») εστιάσαμε στην τελεσίδικη διαδρομή Θεσσαλονίκη προς Άουσβιτς στο πλαίσιο αντίστοιχου αφιερώματος που θα πραγματοποιηθεί κατά το 25ο Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης. Στο δεύτερο («Ολοκαύτωμα: 80 χρόνια μετά η Ευρώπη πονά») αναφερθήκαμε στο μούδιασμα που μας προκαλεί η εφετινή Διεθνής Ημέρα Μνήμης Θυμάτων Ολοκαυτώματος λόγω του πολέμου που μαίνεται ακόμη στην Ουκρανία από τη Ρωσία.
Κινηματογράφος και γλυπτική
Οι πρώτες κινηματογραφικές αποτυπώσεις του εγκλήματος που διαπράχθηκε στα στρατόπεδα συγκέντρωσης και της δράσης του ναζιστικού καθεστώτος κατά το Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο έγιναν ενώ το τραύμα ήταν ακόμη νωπό. Μόλις το 1940 ο Κάρολ Ριντ χρησιμοποιεί αφηγηματικά στην ταινία του «Night Train to Munich / Νυχτερινό Τρένο» (1940), ένα στρατόπεδο συγκέντρωσης.
Μία πενταετία αργότερα, μια μαζική εκτέλεση Εβραίων από ναζί αποτυπώνεται στην βραβευμένη στο Φεστιβάλ Βενετίας ταινία «The Unvanquished» (ή «Nepokoryonnye» ή «The Taras Family») του Σοβιετικού Μαρκ Ντονσκόι. Η υπόθεση εκτυλίσσεται στην υπό ναζιστική κατοχή πόλη Ντονμπάς.
Μία δεκαετία μετά το πέρας των εγκλημάτων στο Άουσβιτς, ο Αλέν Ρενέ επιστρέφει στον τόπο του εγκλήματος, κάνει γυρίσματα και κυκλοφορεί (1956) το ντοκιμαντέρ «Νύχτα και Καταχνιά» αποτυπώνοντας τα απομεινάρια των ανθρώπων που βίωσαν φρικτό θάνατο. Μεταξύ άλλων, διακρίνουμε εκατοντάδες ζευγάρια γυαλιών οράσεως των Εβραίων.
Η κεντρική πύλη του στρατοπέδου συγκέντρωσης στο Άουσβιτς. Πηγή: Shutterstock
Υπερπηδώντας τις ταινίες που κυκλοφόρησαν έως το 1999, φτάνουμε στον 21ο αιώνα και εστιάζουμε στον βραβευμένο με Χρυσό Φοίνικα στο Φεστιβάλ των Καννών, «Πιανίστα» (2002) του Ρομάν Πολάνσκι, και στη «Λίστα του Σίντλερ» (1993) του Στίβεν Σπήλμπεργκ, ανάμεσα στις δεκάδες που γυρίστηκαν.
Από τον «Πιανίστα» κρατούμε το φόβο των Εβραιοπολωνών, το στιγματισμό τους λόγω του περιβραχιονίου με το Αστέρι του Δαυίδ, τις ταπεινώσεις που υπέστησαν αδιαμαρτύρητα, τις εκατοντάδες παρατημένες και ενίοτε ανοικτές βαλίτσες πλησίον των συρμών των τρένων, βομβαρδισμένα κτίρια και πόλεις όπως οι ψυχές των καταδιωχθέντων. Καθώς και τη δύναμη της μουσικής.
Εκείνη (σ.σ η μουσική) του Τζον Γουίλλιαμς μας συνεπαίρνει κατά την παρακολούθηση της ταινίας «Η Λίστα του Σίντλερ» (1993), με το μαυρόασπρο χρώμα σε όλη την ταινία να υπογραμμίζει το φόβο αλλά και το χρώμα με το οποίο βάφθηκε η ψυχή εκείνων που καταδιώκονταν. Μόνο χρώμα το κόκκινο –εκείνου του παλτό του μικρού κοριτσιού κάνοντάς το στόχο καθότι αποτελεί τη συνέχεια, τη ζωή.
Πηγή: Facebook / Schindler's List
Σαράντα δύο κορίτσια και σαράντα αγόρια διαβάζουμε ότι συνθέτουν το γλυπτό-μνημείο για τα παιδιά του Λίντιτσε (τέλη 1960-2000), ενός χωριού που απέχει 20 χλμ. από την Πράγα. Το γλυπτό είναι της Τσέχας Marie Uchytilová και με αυτό αποτίει φόρο τιμής στα 82 παιδιά τα οποία μεταφέρθηκαν (1942) στο στρατόπεδο συγκέντρωσης Χέλμο και δολοφονήθηκαν με δηλητηριώδη αέρια.
Πηγή: Shutterstock
Τα παιδιά ζούσαν στο Λίντιτσε το οποίο καταστράφηκε τον Ιούλιο του 1942 από τους ναζί με την κατηγορία ότι οι κάτοικοι του χωριού είχαν βοηθήσει τους εκτελεστές του Ράινχαρντ Χάιντριχ, ανώτατου στελέχους των Ες-Ες, και υπεύθυνου του Ολοκαυτώματος.
Οι ναζί δεν δίστασαν να αφανίσουν ακόμη και αθώες παιδικές ψυχές, καθότι ήταν συνώνυμες της ελπίδας. Τα ναζιστικά χέρια αφάνιζαν ότι περνούσε στο διάβα τους, μετρώντας αντίστροφα τα εναπομείναντα βήματα των υποψήφιων θυμάτων.
Τα «Παπούτσια του Δούναβη»
Τα τελευταία βήματα χιλιάδων Ούγγρων Εβραίων που έχασαν τη ζωή τους το 1944-45 ήταν δίπλα στην όχθη του ποταμού Δούναβη. Προτού πυρποληθούν από συμπατριώτες τους και συνεργάτες των ναζί, αναγκάστηκαν να βγάλουν ό,τι πολυτιμότερο είχαν πάνω τους, τα παπούτσια τους.
Εξ ου και το μνημείο τα «Παπούτσια του Δούναβη» (2005) στο πεζοδρόμιο δίπλα στη γέφυρα των Αλυσίδων παράλληλα στον ποταμό, που είναι αφιερωμένο στους 550.000 δολοφονημένους Ούγγρους Εβραίους.
Πηγή: Shutterstock
Το μνημείο αποτελείται από 40 χάλκινα ζεύγη υποδημάτων, ορισμένα έχουν αποδοθεί έτσι ώστε να δείχνουν φθαρμένα από τη χρήση και με κορδόνια που έχουν βγει· τα φιλοτέχνησαν ο σκηνοθέτης Σαν Τόγκαϋ και ο γλύπτης Γκιούλα Πάουερ, και φαίνεται να αποτελούν τα τελευταία βήματα μιας χορογραφίας πριν την τελευταία βουτιά στον ποταμό.
Πηγή: Shutterstock
Διότι, η διαδρομή ήταν τελεσίδικη από τη στιγμή που ανθρώπινα πλάσματα διέφεραν λόγω της ταυτότητάς τους (φυλετική, θρησκευτική)· αιχμαλωτίζονταν και τα βήματά τους καθορίζονταν, βίαια, στον οριστικό αφανισμό.
Ορισμένα από όσα μας μένουν από το Άουσβιτς και τα υπόλοιπα στρατόπεδα συγκέντρωσης, είναι ότι δικτάτορες με νοσούντες «εγκεφάλους» θα κάνουν ό,τι περνά από το χέρι τους για να πραγματοποιήσουν τα δολοφονικά σχέδιά τους. Όπως και ότι τα παιδιά αποτελούν, σε καθε εποχή, πλάσματα τα οποία με διάφορους τρόπους θα υποστούν βία. Σε έναν πόλεμο, καταγράφεται στους οφθαλμούς τους και έπειτα την υφίστανται.
Κι η βία, οι πρακτικές εξόντωσης ανθρώπων, φαίνεται να ταξιδεύουν χρονικά μέσα σε έναν επαναλαμβανόμενο κύκλο, δίχως να γνωρίζουμε ποιος θα είναι κάθε φορά ο στόχος.
