Το βλέμμα του Καβάφη είναι οικείο στους περισσότερους, ομοίως και η στάση του σώματός του από περιορισμένο αριθμό φωτογραφιών. Τείνει να έχει μια ελαφρά κλίση και συνάμα να είναι στοχαστικό μιας και πορεύονται τα ποιήματά του κι έπειτα η μορφή του με τα χέρια του να μην απομακρύνονται από τον κορμό του σώματός του. Τα χέρια πρόκειται να μας απασχολήσουν. Είναι το «εργαλείο» του καλλιτέχνη, ο «χώρος» όπου, κατά τη δημιουργική διαδικασία, εντοπίζεται η σύνδεση ανάμεσα στο πνευματικό και το επίγειο.
Γι’ αυτό και ο αμφιβληστροειδής μας μαγνητίζεται μη συνειδητά από το χέρι του Καβάφη, όπως αυτό το παρατηρούμε στη γλυπτή σύνθεση «Μια αίσθηση καβαφική» (2013, κεντρική φωτ.) του Άγγελου Παπαδημητρίου. Όσα άλλωστε προήλθαν από τη δημιουργική χειρονομία του Αλεξανδρινού ποιητή, εκδόθηκαν σε ποιητικές συλλογές και μας συντροφεύουν στην καθημερινότητα. Από την άλλη, ο Παπαδημητρίου – όπως και κάθε καλλιτέχνης – έπλασε με τα χέρια μία σύνθεση που νους και ψυχή του είχαν συλλάβει. Κι αυτή η γλυπτή σύνθεση (σ.σ του τεμαχισμένου Καβάφη) εμποτισμένη με την τρυφερή εκδοχή του αλλόκοτου, καλωσορίζει το κοινό της Εθνικής Πινακοθήκης, στην είσοδο του Ενδιάμεσου Χώρου της.
Το χέρι του Αλεξανδρινού ποιητή στο γλυπτό του Παπαδημητρίου μας υπενθυμίζει, επίσης, ότι τα έργα που θα δούμε έπειτα είναι απόρροια τρυφερής, εξομολογητικής και λυτρωτικής – μεταξύ άλλων – χειρονομίας. Ακόμη και εάν δεν μας επιτρέπεται να αγγίξουμε τα έργα στα μουσεία και να ανιχνεύσουμε την κίνηση της χειρονομίας του καλλιτέχνη, μπορούμε να αγγίξουμε τα έργα με το βλέμμα μας.
Παρουσιαζόμενα στο θεματικό αφιέρωμα στην ελληνική τέχνη, «Σαγήνη του Αλλόκοτου» (Ενδιάμεσος Χώρος ΕΠΜΑΣ) τα έργα των καλλιτεχνών Άγγελου Αντωνόπουλου, Γιάννη Γαΐτη, Σίλειας Δασκοπούλου, Μαριάννας Ιγνατάκη, Διονύση Καβαλλιεράτου, Χριστόφορου Κατσαδιώτη, Τάσου Μαντζαβίνου, Μαλβίνας Παναγιωτίδη, Άγγελου Παπαδημητρίου και Φίλιππου Τσιτσόπουλου συνομιλούν με την έκθεση «Francisco Goya, Los Caprichos» που παρουσιάζεται στον χώρο περιοδικών εκθέσεων της ΕΠΜΑΣ, καθώς αμφότερες εναγκαλίζουν και εικονίζουν το αλλόκοτο, το υβριδικό και το γκροτέσκο.
Παρουσιαζόμενα το ένα δίπλα από το άλλο, τα 80 χαρακτικά (οξυγραφίες σε χαρτί και ακουαντίτα) του Γκόγια που χρονολογούνται από το 1797-98 και προέρχονται από τη μόνιμη συλλογή της Πινακοθήκης, συνοδεύονται από φωτογραφίες των προπαρασκευαστικών σχεδίων. Παρατηρώντας το προπαρασκευαστικό σχέδιο κι έπειτα την οξυγραφία, το κοινό διαπιστώνει ότι το πρώτο σχέδιο ενίοτε δίνει ένα στοιχείο το οποίο έπειτα ο Γκόγια αφαιρούσε στο χαρακτικό. Η σειρά, που έχει στην κατοχή της η Εθνική Πινακοθήκη, είναι εκτυπωμένη το 1803 και αγοράστηκε το 1962 όταν ήταν διευθυντής ο Μαρίνος Καλλιγάς.
Χαρακτικό του Γκόγια. Πηγή φωτ.: Εθνική Πινακοθήκη
Η διαχρονικότητα των θεματικών που άπτονται τα Caprichos είναι εύλογη και συνομιλούν με το σήμερα. Όπως ο ιστορικό τέχνης Γιώργος Μυλωνάς έχει υπογραμμίσει στο σημείωμά του Γκόγια στην Πινακοθήκη: «Σε μια εποχή που οι πόλεμοι, η θρησκευτική μισαλλοδοξία και διαλυτικά σύννεφα κυκλώνουν την Ευρώπη, τα Caprichos δεν είναι μουσειακό έκθεμα. Είναι μια υπενθύμιση: το σκοτάδι που αποτύπωσε ο Γκόγια δεν έφυγε ποτέ. Και ίσως, η τέχνη – όπως και τότε – να παραμένει το τελευταίο μας καταφύγιο απέναντι σε έναν κόσμο που συχνά αρνείται να δει τον ίδιο του τον εαυτό».
Μέρος του εαυτού αποτελεί επίσης το αλλόκοτο: ζήτημα που έθεσε ο Γκόγια και θέτουν μέσα από δικά τους μέσα και τεχνικές οι δέκα καλλιτέχνες στη «Σαγήνη του αλλόκοτου». Καθώς, το αλλόκοτο, δεν προσδιορίζεται αποκλειστικά σε μία τερατώδη μορφή αλλά και στην εσωτερική εκδοχή του εαυτού μας με την οποία καλούμαστε να συμφιλιωθούμε.
Τα λουλούδια με τα ανθρώπινα πρόσωπα που ξεμυτίζουν περιμετρικά του προσώπου του Καβάφη μπορούν να ιδωθούν ως πληγές ανολοκλήρωτων ερώτων – είναι λουλούδια καθώς το όποιο(α) άλλο(α) πρόσωπο(α) παρακίνησε(αν) το χέρι του ποιητή να αποτυπώσει σε λέξεις το συναίσθημα. Ενώ, η αποσπασμαστικότητα και ο τεμαχισμός στη γλυπτή σύνθεση, συνάδουν – θα λέγαμε – με τον εσωτερικό κατακερματισμό κατά τη μη ανταπόκριση του συναισθήματος.
Μεταξύ άλλων, τα χέρια ρου Χριστόφορου Κατσαδιώτη δημιούργησαν ένα σύμπαν κινούμενων και σταθερών μορφών που μοιάζουν να έχουν αποσπαστεί από το πλαίσιο στο οποίο αρχικά ανήκαν, για να ενταχθούν σε έναν παράδοξο, πολύχρωμο πλανήτη δικής του επινόησης με το βλέμμα μας να επικεντρώνεται από «Το μεταμεσονύχτιο καρουζέλ της χαρακτικής» (2022, video animation, αποτέλεσμα τεχνικών οξυγραφίας).
Στιγμιότυπο από «Το μεταμεσονύχτιο καρουζέλ της χαρακτικής» @Νεκταρία Μαραγιάννη
Εξέχουσα θέση με γραφή στιβαρή έχει η σύνθεση του Τάσου Μαντζαβίνου, «Η δύναμίς μου εν ασθενεία τελειούται» (2013, λάδι σε μουσαμά) – τίτλος που διαβάζουμε στην ασπίδα του προσώπου που εναντιώνεται επάνω στο άλογο. Στη χειρονομία του να κατανικήσει τον δράκο εντοπίζουμε την υπαρξιακή αγωνία του ανθρώπου που αντιστέκεται, μάχεται και υπερνικά τα εμπόδια τη στιγμή που αντιλαμβάνεται την τρωτότητά του. Ενίοτε, ο δράκος ή όποια μορφή κι εάν έχουν εμπόδια ή τραύματα του παρελθόντος και του παρόντος ή φόβοι για το παρόν που δεν έχει έρθει ακόμη, λειτουργούν ως αφύπνιση ακόμη κι εάν όλα τα φώτα έχουν σβήσει. Διότι δεν υπάρχει επίπεδο κάτω από το σκοτάδι.
Τάσος Μαντζαβίνος, «Η δύναμις μου εν ασθενεία τελειούται» (Λάδι σε μουσαμά, 2013, 150 x 130 εκ., Ινστιτούτο Σύγχρονης Ελληνικής Τέχνης/ΕΠΜΑΣ)
Αμφότερες οι εκθέσεις έχουν διάρκεια έως τον Σεπτέμβριο του 2025. Την έκθεση με τα χαρακτικά του Γκόγια επιμελείται η Κατερίνα Ταβαντζή, τη «Σαγήνη του Αλλόκοτου» η διευθύντρια της Εθνικής Πινακοθήκης, Συραγώ Τσιάρα. Όπως ανέφερε κατά τη δημοσιογραφική ξενάγηση, επιθυμεί να ενισχύσει την παρουσία της γλυπτικής στους χώρους της Εθνικής Πινακοθήκης, γι’ αυτό και η γλυπτή σύνθεση του Παπαδημητρίου για τον Καβάφη «μπορεί να μείνει εκεί» και με το πέρας της έκθεσης.
Όπως ίσχυσε στην προηγούμενη έκθεση στον Ενδιάμεσο Χώρο, εκείνη της Ρένας Παπασπύρου, έτσι και στη «Σαγήνη του Αλλόκοτου», η είσοδος είναι ελεύθερη.
Περισσότερα για την έκθεση του Γκόγια στα σημειώματα του Γιώργου Μυλωνά Γκόγια στην Πινακοθήκη και Τα «καπίτσια» του Γκόγια δεν χάνονται: Τέσσερις χαράκτες εξηγούν.
Κεντρική φωτ.: Άγγελος Παπαδημητρίου, «Μια αίσθηση καβαφική» (2013, Πορσελάνη, γυαλί, ξύλο, 65 x 60 x 60 εκ.). Δωρέα ου καλλιτέχνη, ΕΠΜΑΣ. @Νεκταρία Μαραγιάννη
