Αγαθό και μάλιστα εύθραυστο η Δημοκρατία, απειλείται και συνάμα αποτελεί στόχο από τα αντίπαλα πολιτεύματα, κι αυτό μας το επιβεβαιώνει η Ιστορία. Γεγονότα της έχουν ανατρέψει πολιτεύματα, κι οι καλλιτέχνες δεν μένουν ανεπηρέαστοι μιας και κάθε τους έργο αποτελεί – συν τοις άλλοις – «γέννημα» της περιόδου που φιλοτεχνείται, καθότι εμποτισμένο (σ.σ το έργο) με τεκμήρια από ό,τι εκτυλλισσεται σε κάθε επίπεδο της ζωής και του κράτους.
Προκύπτει το ερώτημα ποια η σχέση της Τέχνης με την πολιτική ιστορία κι αυτό είναι ένα από τα ερωτήματα που τίθενται στην ομαδική έκθεση «Δημοκρατία» την οποία η Εθνική Πινακοθήκη – Μουσείο Αλέξανδρου Σούτσου διοργανώνει με αφορμή τη συμπλήρωση μισού αιώνα από την αποκατάσταση της δημοκρατίας στη χώρα μας (24 Ιουλίου 1974) μετά την κατάρρευση της επταετούς δικτατορίας των συνταγματαρχών.
Επιλέξαμε να αναφερθούμε σήμερα, 24 Ιουλίου, στην προκειμένη έκθεση, λόγω της επετειακής ημερομηνίας· αν μη τι άλλο οι επέτειοι δίνουν την αφορμή να αναστοχαστούμε για τα ιστορικά βιώματα. Αποτελούν «μια αφορμή να ξανακοιτάξουμε μέσα μας και γύρω μας για να διαπιστώσουμε τι πετύχαμε, πόσο αλλάξαμε και σε ποιο βαθμό η εμπειρία του παρελθόντος συμβάλλει στη διαμόρφωση της συλλογικής μας ταυτότητας στο παρόν ή ενημερώνει το σχεδιασμό μας για το μέλλον», όπως αναφέρει – μεταξύ άλλων – στο επιμελητικό της σημείωμα για τη «Δημοκρατία» η καλλιτεχνική διευθύντρια της Εθνικής Πινακοθήκης, Συραγώ Τσιάρα.
Τάσσος (Αλεβίζος Αναστάσιος), «Άντζελα Ντέηβις» (1972), Ξυλογραφία σε χαρτί, 95 x 53 εκ. Δωρεά Α. Τάσσου και Λουκίας Μαγγιώρου @ Εθνική Πινακοθήκη-Μουσείο Αλεξάνδρου Σούτσου, φωτ.: Σταύρος Ψηρούκης
H έκθεση συμπίπτει με πολλές ακόμη συγκυρίες που άπτονται των πολιτευμάτων: πολλές εκλογικές αναμετρήσεις πραγματοποιήθηκαν φέτος σε πολλές χώρες ενώ δεν έλειψαν οι προκλήσεις για τις δημοκρατικές αξίες. Στρεφόμενη η Εθνική Πινακοθήκη στην τρέχουσα κοινωνικοπολιτική κατάσταση που επικρατεί παγκοσμίως, στοχεύει μέσα από τη «Δημοκρατία» να αναδείξει πώς η παρούσα κατάσταση μπορεί να συνδέεται με τις διαμάχες και την αναταραχή που επικρατούσε στη Νότια Ευρώπη το 1960 και το 1970· καθώς, όπως γνωρίζουμε, την περίοδο εκείνη, οι χώρες Ελλάδα, Πορτογαλία και Ισπανία μετέβησαν από ένα απολυταρχικό καθεστώς στο δημοκρατικό πολίτευμα. Γι' αυτό και η «Δημοκρατία» κατέχει τον τίτλο της πρώτης τέτοιας μεγάλης διεθνούς έκθεσης.
Για τη βέλτιστη αφήγηση, η έκθεση διαρθρώνεται στις θεματικές ενότητες «Το Πρόσωπο του Εχθρού», «Αντίσταση», «Εξέγερση» και «Διέγερση», με την τελευταία να αποτελείται κυρίως από έργα γυναικών και θεματα που απτονται –μεταξύ άλλων– τη γυναικεία χειραφέτηση και τις σχέσεις φύλων.
Ποιος ο λόγος για την αναφορά στον εχθρό; «Για να αντιμετωπιστεί ο εχθρός, πρέπει να καταγραφεί», είχε αναφέρει η Συραγώ Τσιάρα κατά τη δημοσιογραφική ξενάγηση εστιάζοντας στο έργο «Franco» (1986) του Φερνάντο Μποτέρο που αποτελεί και ένα από τα πρώτα έργα που ο αμφιβληστροειδής αντικρίζει σαν εισέλθει στην αίθουσα των περιοδικών εκθέσεων της Πινακοθήκης. Σαν κατονομαστεί ο εχθρός και υπάρχει γνώση του προσώπου του, της μορφής του, μπορεί να αναγνωριστεί και ξαφνικά γίνεται αδύναμος απέναντι στο πλήθος.
Φερνάντο Μποτέρο, «Franco» (1986), Λάδι σε μουσαμά, 226 x 168 εκ. Δωρεά του καλλιτέχνη, 2003. @Museo Nacional Centro de Arte Reina Sofía @Joaquín Cortés / Román Lores. Πηγή φωτ.: Εθνική Πινακοθήκη - Μουσείο Αλέξανδρου Σούτσου
Τα γεγονότα που διαδραματίζονται σε παγκόσμιο επίπεδο καταδεικνύουν ότι η δημοκρατία είναι ένα ενεργό διακύβευμα. Η προσπάθεια για την εγκαθίδρυσή της, τη μη αναίρεσή της συνεχίζεται. Σκέψεις γύρω από αυτή συνεχίζεται και εκτός του χώρου που εκτίθενται τα έργα, πίσω από αυτά υπάρχει ένας χώρος που η Τσιάρα κατά την ξενάγησή της του απέδωσε τον τίτλο «γωνία μελέτης» με θέμα τη δημοκρατία, όπου το κοινό μπορεί να σταθεί και –μεταξύ άλλων– να αναγνώσει τίτλους βιβλίων, να ξεφυλίσσει τις σελίδες τους και να διαβάσει.
Η έκθεση
Με άξονα την τέχνη της αντίστασης και της διαμαρτυρίας στην Ελλάδα, την Ισπανία και την Πορτογαλία, η έκθεση διερευνά, επίσης, την ποικιλομορφία των καλλιτεχνικών αναζητήσεων, τις συγκλίσεις και τις αποκλίσεις, τις καλλιτεχνικές πρακτικές που γεννήθηκαν μέσα από τον αγώνα για ελευθερία, καθώς και την ενεργή κληρονομιά τους.
Eστιάζει στις δεκαετίες του 1960 και 1970, τη μετάβαση από τα αυταρχικά καθεστώτα στα δημοκρατικά πολιτεύματα και το ρόλο των καλλιτεχνών στη διεκδίκηση των πολιτικών ελευθεριών. Η εκθεσιακή δραστηριότητα, η συγκρότηση καλλιτεχνικών ομάδων, ο κριτικός λόγος, ο ρόλος της αφηρημένης τέχνης, η ανάδειξη του κριτικού ρεαλισμού, η τέχνη της διαμαρτυρίας μέσω της αφίσας, της χαρακτικής και της performance, η διεκδίκηση της ορατότητας του σώματος σε ατομικό και συλλογικό επίπεδο, καθώς και η συνολικότερη εμπλοκή της τέχνης στη δημόσια σφαίρα επισφραγίζουν το αίτημα του εκδημοκρατισμού και αποτελούν σημαντικά πεδία έρευνας και εικαστικής δραστηριότητας.
Τα παραπάνω ξετυλίγονται μέσα από 140 έργα τα οποία φέρουν την υπογραφή 55 καλλιτεχνών και ομάδων καλλιτεχνών. Ένα από τα έργα που ανήκει στη συλλογή της Εθνικής Πινακοθήκης και εκτίθεται για πρώτη φορά είναι το «Πολυτεχνείο» (1975) του Μάριου Βατζιά στο οποίο αφηγείται το γεγονός του τίτλου σε οργανωμένες ζώνες, συνδυάζοντας «την καταγραφή, το ντοκουμέντο και την υπερβατικότητα», όπως υπογράμμισε στη δημοσιογραφική ξενάγηση η Συραγώ Τσιάρα.
Όπως παρατηρούμε στην παρακάτω σύνθεση του Βατζιά, στην κεντρική ζώνη έχει φιλοτεχνηθεί η Πύλη του Πολυτεχνείου, στο επάνω μέρος της σύνθεσης οι νεκροί φοιτητές έχουν γίνει άγγελοι κρατώντας πανό με το σύνθημα «Ψωμί, Παιδεία, Ελευθερία». Ενώ, στο κάτω μέρος της σύνθεσης σαν ντοκουμέντα παρατίθενται σκηνές από τα γεγονότα των –τότε– ημερών του Πολυτεχνείου.
Μάριος Βατζιάς, «Πολυτεχνείο» (1975), Βινυλικό σε μουσαμά, 194,6 x 194,8 εκ. @ Εθνική Πινακοθήκη-Μουσείο Αλεξάνδρου Σούτσου, φωτ.: Σταύρος Ψηρούκης
Της 24ης Ιουλίου 1974 –της ημερομηνίας ορόσημου για την κατάρρευση της χούντας– είχε προηγηθεί τον Νοέμβριο του ’73 η εξέγερση των φοιτητών του Πολυτεχνείου, ενώ η έναρξη των διαδικασιών εκδημοκρατισμού είχε λάβει χώρα στον απόηχο του πραξικοπήματος και της τουρκικής εισβολής στην Κύπρο.
Κατά την ίδια, λίγο ως πολύ, περίοδο κορυφώνονται οι ιστορικές εξελίξεις που έθεσαν τέλος στα συντριπτικά μακροβιότερα αυταρχικά καθεστώτα του Φράνκο στην Ισπανία (1936/1939 - 1975) και των Σαλαζάρ-Καετάνο (1933 - 1974) στην Πορτογαλία. Οι διαδικασίες εκδημοκρατισμού των τριών χωρών του Ευρωπαϊκού Νότου εντάσσονται στο τρίτο παγκόσμιο κύμα εκδημοκρατισμού το οποίο ξεκίνησε κατά τη δεκαετία του 1970 για να συνεχιστεί και την επόμενη δεκαετία με τις χώρες της Λατινικής Αμερικής, ενώ επιπλέον ώθηση στον εκδημοκρατισμό προσέφερε η αποαποικιοποίηση η οποία συντελέστηκε κατά τις δεκαετίες του 1950 και του 1960.
Οι μεταβάσεις στις δύο χώρες της Ιβηρικής ακολούθησαν διαφορετική διαδρομή καθώς ο Αδόλφο Σουάρεθ ανέλαβε τη σταδιακή αποκατάσταση της λειτουργίας των δημοκρατικών θεσμών μετά το θάνατο του δικτάτορα Φράνκο υιοθετώντας πολιτική αμνηστίας, ενώ στην Πορτογαλία η Επανάσταση των Γαρυφάλλων τον Απρίλιο του 1974 που ανέτρεψε τον δικτάτορα Μαρσέλο Καετάνο, σημάδεψε τη μετάβαση στη δημοκρατία με επαναστατικές διεργασίες οδηγώντας σε ελεύθερες εκλογές. Στη δική μας περίπτωση, η περίοδος που ξεκινά με την επιστροφή του Κωνσταντίνου Καραμανλή από το Παρίσι και τις πρώτες βουλευτικές εκλογές μετά τη δικτατορία των συνταγματαρχών να διεξάγονται στις 17 Νοεμβρίου του 1974, ορίζεται ως Μεταπολίτευση.
Χρήστος Καπράλος, «Θέατρο – Βιετνάμ» (1968), Μπρούντζος, 159 x 52 x 37 εκ. Πρώην Ίδρυμα Χρήστου και Σούλης Καπράλου @ Εθνική Πινακοθήκη-Μουσείο Αλεξάνδρου Σούτσου, φωτ.: Θάλεια Κυμπάρη
Για την υλοποίηση της έκθεσης και του Δημόσιου Προγράμματος της «Δημοκρατίας» η Εθνική Πινακοθήκη-Μουσείο Αλεξάνδρου Σούτσου συνεργάζεται με δημόσιους και ιδιωτικούς οργανισμούς, συλλέκτες και καλλιτέχνες στην Ελλάδα, την Ισπανία και την Πορτογαλία. Μεταξύ αυτών: Museo Nacional Centro de Arte Reina Sofia - MMCARS (Μαδρίτη), Museu d’Art Contemporani de Barcelona - MACBA (Βαρκελώνη), Gulbenkian Foundation – Centro de Arte Moderna - CAM (Λισαβόνα), Foundation Ernesto de Souza - CEMES (Λισαβόνα), Ιστορικό Αρχείο ΕΡΤ, Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης - ΕΜΣΤ, Αρχεία Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας - ΑΣΚΙ και Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης - ΜΙΕΤ.
Γιάννης Γαΐτης, «Το πουλί» (1971) Κατασκευή από ζωγραφισμένο ξύλο, 131 x 100 εκ., Συλλογή Ειρήνης Παναγοπούλου © Irene Panagopoulos @Θάνος Καρτσόγλου. Πηγή φωτ.: Εθνική Πινακοθήκη - Μουσείο Αλέξανδρου Σούτσου
Στην έκθεση συμμετέχουν οι καλλιτέχνες Agrupación de Plásticos, Jóvenes Cristóbal Aguilar, Αλέξης Ακριθάκης, Δημήτρης Αληθεινός, Fernando Almela, Francisco Álvarez, Manel Armengol, Γεώργιος Βακιρτζής, Γιάννης Βαλαβανίδης, Eugènia Balcells, Μάριος Βατζιάς, Fernando “Coco” Bedoya, Fernando Botero, Γιάννης Γαΐτης, CADA, Manuel Calvo, Κλεοπάτρα Δίγκα, Equipo Crónica, José Antonio Alcácer Garmendia, Carlos Gentil-Homem, Èulàlia Grau, Ana Hatherly, Γιώργος Ιωάννου, Νίκη Καναγκίνη, Ηρώ Κανακάκη, Λευτέρης Κανακάκις, Τηλέμαχος Κάνθος, Βλάσης Κανιάρης, Χρήστος Καπράλος, Μαρία Καραβέλα, Κυριάκος Κατζουράκης, Βάσω Κατράκη, Δημοσθένης Κοκκινίδης, Βάσω Κυριάκη, Αλέκος Βλ. Λεβίδης, Κωνσταντίνος Μαλάμος, Δημήτρης Μυταράς, Νέοι Έλληνες Ρεαλιστές (Γιάννης Βαλαβανίδης, Κλεοπάτρα Δίγκα, Χρόνης Μπότσογλου, Κυριάκος Κατζουράκης, Γιάννης Ψυχοπαίδης), Ρίκα Πανά, Θόδωρος (Παπαδημητρίου), Λήδα Παπακωνσταντίνου, Κωνσταντίνος Παρθένης, Δημήτρης Περδικίδης, Πάρις (- Αλέξανδρος) Πρέκας, Joan Rabascall, Paula Rego, Γιώργος Σικελιώτης, Nikias Skapinakis, Δημοσθένης Σκουλάκης, Alberto Solsona, Ernesto de Souza, Τάσσος (Αλεβίζος Αναστάσιος), Μανόλης Τζομπανάκης, Γιάννης Χαΐνης, Jaume Xifra, Γιάννης Ψυχοπαίδης.
Η έκθεση «Δημοκρατία» φιλοξενείται έως τις 2 Φεβρουαρίου 2025 στην Εθνική Πινακοθήκη - Μουσείο Αλεξάνδρου Σούτσου. Την επιμελείται η Συραγώ Τσιάρα.
Κεντρική φωτ.: Αλέξης Ακριθάκης, «La Grece originale» (1967, τέμπερα και μελάνι σε χαρτί) Συλλογή Ακριθάκη. Πηγή φωτ.: Εθνική Πινακοθήκη - Μουσείο Αλέξανδρου Σούτσου
