Οι αρχαιότητες –τμήματα από κίονες και σπασμένα αγάλματα– βρίσκονται διάσπαρτα στο χώρο αν και με συγκεκριμένη απόσταση μεταξύ τους. Μάρτυρες της άλλοτε φυσιογνωμίας της πόλης στέκονται στον αρχαιολογικό χώρο της Ελευσίνας και πίσω τους διαγράφεται το τότε παρόν της. Ο μαύρος καπνός κάνει ισχυρή την παρουσία του για τη νέα της ταυτότητα, τη βιομηχανική, στο βάθος το βουνό είναι ακόμη καθαρό από κατοικίες.
Πρόκειται για όσα παρατηρούμε στη φωτογραφία (κεντρική στο παρόν σημείωμα) που τράβηξε το 1953 στον αρχαιολογικό χώρο της Ελευσίνας ο Γάλλος φωτογράφος και ένας εκ των «πατέρων» της φωτοδημοσιογραφίας Ηenri Cartier-Bresson (1908-2004). «Από όλα τα μέσα έκφρασης, η φωτογραφία είναι το μόνο που ακινητοποιεί μια συγκεκριμένη στιγμή στο χρόνο» είχε πει, υπογραμμίζοντας, επίσης, ότι το «να φωτογραφίζεις σημαίνει να βάζεις στην ίδια ευθεία, το μυαλό, το μάτι και το χέρι».
Η ευθεία είναι διακριτή στην εν λόγω φωτογραφία η οποία έχει βάθος· με τη διάταξή της, ο φωτογράφος επιλέγει να προτάξει το παρελθόν (αρχαότητες) το οποίο προσδιορίζει το παρόν και προδιαγράφει το μέλλον στον ανοικτό ορίζοντα. Θα μπορούσε, επίσης, να «διαβαστεί» ως η βαρύτητα που έχει το παρελθόν που πλέον αποτελεί Ιστορία, το στιβαρό σε ένα ρέον –τότε– παρόν όπως ο καπνός από τα φουγάρα.
Η φωτογραφία τραβήχθηκε κατά το δεύτερο ταξίδι του Bresson στην Ελλάδα (είχε προηγηθεί εκείνο του 1937 και ακολούθησε εκείνο του 1961), με τους αρχαιολογικούς χώρους να καταλαμβάνουν περίοπτη θέση στη φωτογραφική φαρέτρα που αφορά στην Ελλάδα. Κάθε φωτογραφία αφηγείται, όπως η παρακάτω, που απαθανατίζει μία γυναίκα να τινάζει (πιθανόν) ένα χαλί έξω από την αυλή του σπιτιού της, μπροστά στο ωρολόγιο Ανδρόνικου του Κυρρήστου, στην Αθήνα, το 1953.
Henri Cartier-Bresson, Ωρολόγιο Ανδρόνικου του Κυρρήστου, Αθήνα, 1953. © Fondation Henri Cartier-Bresson / Magnum Photos
Αντίθετα με τη φωτογραφία στον αρχαιολογικό χώρο της Ελευσίνας, στη διάταξή της σε εκείνη στο ωρολόγιο Ανδρόνικου του Κυρρήστου, το παρόν προηγείται του παρελθόντος, το οποίο βέβαια παραμένει σημείο κατατεθέν. Οι αναφορές στο χρόνο εντοπίζονται στο ωρολόγιο, στη γυναίκα για την οποία ο χρόνος επίσης μετρά, ακόμη και στη σκόνη που προσπαθεί να διώξει τινάζοντας το χαλί. Αυτή, όπως και πολλές ακόμη γυναίκες-νοικοκυρές, «αγωνίζονται κάθε πρωί να διώχνουν απ' το σπίτι τους τη σκόνη, σκόνη, ύστατη σάρκα του άσαρκου. […] Τινάγματα τινάγματα/ να φύγει η σκόνη απ' τις ρηχές/ να φύγει κι από τις βαθιές φωλιές του ύπνου,/ σεντόνια καί σκεπάσματα» (από το ποίημα «Σκόνη» της Κικής Δημουλά).
Αν μη τι άλλο, η σκόνη αλλοιώνει το παρόν και στιγμιαία το εγκαθιστά στο άμεσο παρελθόν, εάν η σκόνη δεν αποτιναχτεί ευθύς συμβάλλει στο «χτίσιμο» της λησμονιάς. Η φωτογραφία με τη γυναίκα μπροστά στο ωρολόγιο Ανδρόνικου μπορεί να ιδωθεί και ως η προσπάθεια να αποτιναχτούμε από τη σκόνη: από τη φθορά, από τον χρόνο που κυλά και μας «τρώει» αφήνοντας στην όψη μας τα σημάδια του.
Η φωτογραφία απαθανάτισε την πραγματικότητα απαιτώντας από εμάς να σκύψουμε και να δώσουμε τη δική μας πτυχή. Η πραγματικότητα ενδιέφερε και τον Bresson, όπως είχε υποστηρίξει: «η φωτογραφία αυτή καθαυτή δεν μ’ ενδιαφέρει. Αυτό που θέλω είναι να συλλάβω ένα μικροσκοπικό τμήμα της πραγματικότητας». Πώς το επιτύγχανε, πώς φωτογράφιζε; «Παρατηρώ», είχε πει και συμπληρώσει: «Δεν επιδιώκω να γίνομαι αρεστός. Το μόνο που μ’ ενδιαφέρει στη φωτογραφία, είναι αυτή η πλευρά της αμεσότητας. Να είσαι εκεί, παρών: ''Μπαμ!'' Μικρή σημασία έχει το γεγονός, αφού κάθε γεγονός έχει την αξία του».
Οι δύο φωτογραφίες στις οποίες σταθήκαμε παρουσιάζονται μεταξύ άλλων –αρκετές από τις οποίες αδημοσίευτες– για πρώτη φορά, στην ενότητα «Ελλάδα» του φωτογραφικού αφιερώματος για τον Henri Cartier-Bresson, στο Μουσείο του Ιδρύματος Γουλανδρή, στην Αθήνα, έως τις 27 Οκτωβρίου.
Το αφιέρωμα για τον Cartier-Bresson περιλαμβάνει επίσης την ενότητα «Η αποφασιστική στιγμή» η οποία αντλεί τον τίτλο της από το μνημειώδες λεύκωμά του, που έχει χαρακτηριστεί από τον Robert Capa ως «Βίβλος για φωτογράφους». Παράλληλα, στο Μουσείο του Ιδρύματος Γουλανδρή στην Άνδρο παρουσιάζεται για το ίδιο διάστημα έκθεση αφιερωμένη στο φωτογραφικό έργο της δεύτερης συζύγου του Bresson, Martine Franck (1938-2012).
Άποψη του αφιερώματος στον Henri Cartier-Bresson, στο Ίδρυμα Βασίλη & Ελίζας Γουλανδρή. © Χριστόφορος Δουλγέρης. Πηγή φωτ.: Ίδρυμα Γουλανδρή
Η αναφορά στις δύο παραπάνω φωτογραφίες του Bresson γίνεται με αφορμή την Παγκόσμια Ημέρα Φωτογραφίας που καθιερώθηκε από το 2010 να τιμάται στις 19 Αυγούστου, καθότι εκείνη την ημέρα (19/8), το 1837, οι Γάλλοι Louis Daguerre και Joseph Nicephore Niepce εφηύραν την νταγκεροτυπία (daguerreotype), μια φωτογραφική διαδικασία. Στις 9 Ιανουαρίου 1839 η Γαλλική Ακαδημία Επιστημών δημοσίευσε επίσημα τη διαδικασία της νταγκεροτυπίας και στις 19 Αυγούστου του ίδιου έτους η Γαλλική κυβέρνηση αγόρασε το δίπλωμα ευρεσιτεχνίας και παρουσίασε την εφεύρεση ως ένα δώρο στον κόσμο, ελεύθερο δικαιωμάτων.
Τι ήταν η νταγκεροτυπία; Η εξέλιξη της ηλιογραφίας και πρόδρομος της φωτογραφικής εμφάνισης όπως αυτή εξελίχθηκε και καθιερώθηκε μέχρι τα τέλη του 19ου αιώνα, με ορόσημο την αντικατάσταση της φωτογραφικής πλάκας με το φιλμ από τον George Eastman το 1884.
Κεντρική φωτ.: Ηenri Cartier-Bresson (1908–2004), Αρχαιολογικό Μουσείο Ελευσίνας, 1953. © Fondation Henri Cartier-Bresson / Magnum Photos
Περισσότερες πληροφορίες για το φωτογραφικό αφιέρωμα στους Ηenri Cartier-Bresson και Martine Franck, στα παρακάτω δύο πρώτα σημειώματα:
