Το «τολμηρό παιδί» του ρωσικού θεάτρου, ο Τιμοφέι Κουλιάμπιν (γενν. 1984), δεν δίστασε να εκφράσει δημόσια την αντίθεσή του για τη ρωσική στρατιωτική εισβολή στην Ουκρανία πληρώνοντας το τίμημα της μη επιστροφής στην πατρίδα του. Ευρισκόμενος τότε στην Πράγα για πρόβες στην Εθνική Όπερα της Τσεχίας, έχασε το θεατρικό του «σπίτι», το Κράσνι Φάκελ του Νοβοσιμπίρσκ, ενώ το 2015 είχε ήδη αντιμετωπίσει το πρόσωπο της ρωσικής δικαιοσύνης: είχε λογοκριθεί με αιτία τη σκηνοθεσία της όπερας «Τανχώυζερ» του Βάγκνερ έπειτα από καταγγελία μητροπολίτη της Ρωσικής Ορθόδοξης Εκκλησίας.
Από το 2022 το καταφύγιο του Κουλιάμπιν είναι το Βερολίνο ενώ ο πόλεμος συνεχίζεται. «Είναι παράλογο που στον 21ο αιώνα οι πόλεμοι θεωρούνται μια κανονική συνθήκη […] Ο πόλεμος είναι μέρος της ζωής μας» και αυτό είναι «ακόμη χειρότερο από το τίμημα που πρέπει να πληρώσουμε, από τις συνέπειες που προκαλεί μια στρατιωτική σύγκρουση» όπως είχε υπογραμμίσει ο Ρώσος σκηνοθέτης με αφορμή την παράσταση «Ιφιγένεια η εν Αυλίδι» η οποία έκανε παγκόσμια πρεμιέρα στις 5 και επαναλήφθηκε στις 6 Ιουλίου, στο Αρχαίο Θέατρο Επιδαύρου, στο πλαίσιο του Φεστιβάλ Αθηνών Επιδαύρου και στο πνεύμα της εξωστρέφειας που επιδιώκεται συστηματικά τα τελευταία χρόνια από την καλλιτεχνική διευθύντρια του Φεστιβάλ, Κατερίνα Ευαγγελάτου: διακεκριμένοι ξένοι δημιουργοί σκηνοθετούν στην Επίδαυρο Έλληνες και Ελληνίδες ηθοποιούς, προσεγγίζοντας τα αρχαία κείμενα με νέα οπτική.
Η επιλογή του Κουλιάμπιν ήταν η ευριπίδεια τραγωδία «Ιφιγένεια εν Αυλίδι», ένα «πολύ αγαπημένο έργο» του, αντιπολεμικό. Σήμερα, «χρειάζεται να πάμε πίσω, σε ένα κείμενο το οποίο γράφτηκε χιλιάδες χρόνια πριν και αφορά στον πόλεμο και τα ηθικά διλήμματα, γιατί δεν έχουμε μάθει ακόμα το μάθημά μας», είχε σημειώσει ο Κουλιάμπιν. Ας μη λησμονούμε ότι τα διλήμματα που πραγματεύονται οι τραγωδίες είναι οικουμενικά, βάζουν το κοινό σε μια πολυσύνθετη κατάσταση παροτρύνοντάς το να διερωτηθεί και να μιλήσει.
Παρότι στην τραγωδία δεν βλέπουμε στρατεύματα και μάχες, το μέρος πολιορκείται και ο πόλεμος είναι εκεί, κάθε στιγμή, ικανός να καταστρέψει κάθε ανθρώπινη συμπεριφορά, κάθε αξία, με κίνητρο την εξουσία και τον επεκτατισμό. Χαρακτηριστική η φράση της Κλυταιμνήστρας (Μαρία Ναυπλιώτου) προς τον Αγαμέμνονα (Νίκος Ψαρράς): «Μόνο η στραταρχία σου σε κόφτει και να κουνάς το σκήπτρο πέρα δώθε», ενώ η ίδια τον υποτιμά φτύνοντας στο φαγητό του και επωμίζοντας κατόπιν τη συνέπεια της πράξης της.
Η Μαρία Ναυπλιώτου ως Κλυταιμνήστρα στην παράσταση «Ιφιγένεια η εν Αυλίδι». @Thomas Daskalakis, πηγή φωτ.: Φεστιβάλ Αθηνών Επιδαύρου
Το σκηνικό είναι σύγχρονο μιας και ο πόλεμος είναι θέμα επίκαιρο. Αρχικά λιτό με μόνο έξι μαύρες καρέκλες κυκλικά της σκηνής και έξι κουστουμαρισμένους, μαυροφορεμένους άνδρες (σ.σ αποτελούν το Χορό) να διασχίζουν τη σκηνή έως ότου το κοινό τοποθετηθεί στις θέσεις του. Κατά την εκτύλιξη της υπόθεσης η σκηνή γεμίζει σταδιακά με τα σκηνικά για το φινάλε το οποίο ο Κουλιάμπιν παραποιεί για το δικό του μήνυμα. Αχιλλέας (Θάνος Τοκάκης) και Ιφιγένεια (Ανθή Ευστρατιάδου) εν τέλει συνάπτουν γάμο έχοντας γνώση το σχέδιο του Αγαμέμνονα. Στη δεξίωση που ακολουθεί η Κλυταιμνήστρα δεν μπορεί να προσποιηθεί, φωτογράφος απαθανατίζει την προσποιούμενη χαρά ώσπου δύο τρομοκράτες με το γράμμα «Τ» στο μπράτσο της στολής τους εισβάλουν στο χώρο και σκοτώνουν την Ιφιγένεια.
Η θυσία παρουσιάζεται στην προκειμένη ως τρομοκρατική ενέργεια. Το «Τ» αντιπροσωπεύει την Τροία, το «Ε» την Ελλάδα και το «Α» την Άρτεμη – που στην εκδοχή του Κουλιάμπιν – είναι μία μυστική υπηρεσία που υπηρετεί την ανώτατη εξουσία, κι αυτή η διευκρίνηση για τα αρχικά γράμματα είχε δοθεί στην έναρξη της παράστασης. Η κεντρική και ανώτατη εξουσία είναι αυτή την οποία κανείς δεν μπορεί να αμφισβητήσει, είναι οι θεοί. Ο πόλεμος πυροδοτείται αφότου υπάρξει κάποιο αθώο θύμα καθώς ο κόσμος κινητοποιείται με τη δολοφονία ενός αθώου θύματος ωσάν να χρειάζεται έναν πραγματικό λόγο για να αντιδράσει.
Από την παράσταση «Ιφιγένεια η εν Αυλίδι». @Thomas Daskalakis, πηγή φωτ.: Φεστιβάλ Αθηνών Επιδαύρου
Στην περίπτωση του ρωσο-ουκρανικού πολέμου «η ανώτατη εξουσία ας πούμε ότι είναι σαν το Κρεμλίνο. Μια απόλυτη, ολοκληρωτική εξουσία. Αυτό που θέλει και λέει το Κρεμλίνο επιβάλλεται να γίνει. Όπως στην τραγωδία. Το Κρεμλίνο και οι θεοί αντιπροσωπεύουν μια εξουσία στην οποία δεν μπορείς να πεις όχι», τονίζει ο Κουλιάμπιν. Αντιμετωπίζει την Ιφιγένεια σαν μία σύγχρονη ιστορία: μία ιστορία για έναν πόλεμο που γίνεται για κρατικά συμφέροντα και ο οποίος υποβάλλει τους ανθρώπους σε δυσμενείς συνθήκες.
Στην τεχνολογία του πολέμου, στους μηχανισμούς του, περιλαμβάνονται το ψέμα και η χειραγώγηση της κοινής γνώμης και αυτό το βλέπουμε και από την επιλογή των λέξεων. Αρκεί να θυμηθούμε εκείνες που χρησιμοποίησε ο Πούτιν λίγες ώρες προτού εκκινήσει την εισβολή στην Ουκρανία.
Η Μαρία Ναυπλιώτου και Ανθή Ευστρατιάδου ως Κλυταιμνήστρα και Ιφιγένεια, αντίστοιχα, κατά το ανέβασμα της παράστασης «Ιφιγένεια η εν Αυλίδι». @Alex Kat, πηγή φωτ.: Φεστιβάλ Αθηνών Επιδαύρου
Υπάρχουν λέξεις που απαγορεύονται γι’ αυτό λογοκρίνονται, λέξεις που δημιουργούν φόβο στα πρόσωπα που θα τις αρθρώσουν. Οι λέξεις της Ιφιγένειας «θέλω να πεθάνω για την πατρίδα μου» θα μπορούσαν να ενέχουν σαρκασμό, θα μπορούσαν επίσης – στο σήμερα – να είναι αποτέλεσμα προπαγάνδας. Η ίδια, νωρίτερα, έχει διατρανώσει ότι «γλυκύτατο για τους ανθρώπους το φως να βλέπουν, ο Κάτω Κόσμος ένα τίποτε. Κι όποιος το θάνατο ποθεί, είναι τρελός, κι άθλια να ζεις είναι καλύτερα από τον ωραίο θάνατο».
Μόνο που η Ιφιγένεια δεν έχει καμία επιλογή ανεξάρτητα από το τι λέει ή το πώς συμπεριφέρεται. Θα γίνει αυτό που έχει αποφασιστεί, κι η απόφαση της ολοκληρωτικής εξουσίας δεν αλλάζει ακόμη κι αν άλλες οργανώσεις ή χώρες την καταδικάσουν – όπως συμβαίνει με τη ρωσική εισβολή στην Ουκρανία.
Η απόφαση έχει εγγραφεί στο σώμα εκείνου που έχει οριστεί να θανατωθεί, κι οι κινήσεις του σώματος της Ευστρατιάδου το καταδεικνύουν: χαρωπή στην αρχή που θα συναντήσει τον πατέρα της, με διστατικά βήματα προς αυτόν αφότου πληροφορηθεί την απόφασή του, μικρά αλλά και αποφασιστικά σαν η ίδια αποδεχτεί την απόφαση που έχει παρθεί ερήμην της.
Όσο για τον πόλεμο, έχει ως συνώνυμό του το έγκλημα· στην παράσταση του Κουλιάμπιν το προκαθορισμένο έγκλημα το βλέπουμε με κάθε ευκαιρία: από το γράμμα που στέλνει ο Αγαμέμνονας, την πρασινωπή φορεσιά των ανδρών, το χαιρετισμό μεταξύ τους τις κραυγές που ανταλλάσσουν κατ' αυτόν. Αρκεί μία μικρή αφορμή προκειμένου ο πόλεμος να δείξει το πρόσωπό του που δεν είναι άλλο από τη νοσηρή επιθυμία των ηγετών για επεκτατισμό.
Από την παράσταση «Ιφιγένεια η εν Αυλίδι». @Alex Kat, πηγή φωτ.: Φεστιβάλ Αθηνών Επιδαύρου
Στην παράσταση έπαιξαν η Ανθή Ευστρατιάδου (Ιφιγένεια), η Μαρία Ναυπλιώτου (Κλυταιμνήστρα), ο Νικόλας Παπαγιάννης (Μενέλαος), ο Δημήτρης Παπανικολάου (Πρεσβύτης), ο Θάνος Τοκάκης (Αχιλλέας), ο Νίκος Ψαρράς (Αγαμέμνων). Ο Χορός αποτελείτο από τους Δημήτρη Γεωργιάδη, Χρήστο Διαμαντούδη, Μάριο Κρητικόπουλο, Βασίλη Μπούτσικο και Αλέξανδρο Πιεχόβιακ.
Τη μετάφραση υπογράφει ο Παντελής Μπουκάλας, δραματουργός ο Roman Dolzhansky, σύμβουλος δραματουργίας η Ιώ Βουλγαράκη. Σκηνογράφος - ενδυματολόγος ο Oleg Golovko, τους φωτισμούς σχεδίασε ο Oskars Paulins, στο σχεδιασμό ήχου - μουσική σύνθεση ο Timofei Pastukhov, βοηθός σκηνοθέτη ο Πάνος Κούγιας, βοηθός σκηνογράφου η Άννα Ζούλια, βοηθός ενδυματολόγου η Μαργαρίτα Τζαννέτου.
Κεντρική φωτ.: Από την παράσταση «Ιφιγένεια η εν Αυλίδι». @Thomas Daskalakis, πηγή φωτ.: Φεστιβάλ Αθηνών Επιδαύρου
