Από τον παθολόγο Γιώργο Παππά*
Ο 21ος αιώνας χαρακτηρίζεται από αυξημένη συχνότητα επιδημιών που αποκτούν παγκόσμιο χαρακτήρα: Πέραν του συνεχιζόμενου φορτίου του SARS-CoV-2, είχε προηγηθεί η επαπειλούμενη πανδημία από τον SARS-CoV-1 που από την Κίνα ταξίδεψε και σκότωσε στον Καναδά, ο ιός Zika που οδήγησε σε χιλιάδες περιπτώσεις βρεφικής μικροκεφαλίας στην Λατινική Αμερική κυρίως το 2015, η γρίπη Η1Ν1 (στην οποία σταθήκαμε τυχεροί επειδή μεγάλο μέρος του πληθυσμού είχε κάποιας μορφής διασταυρούμενη ανοσία από επαφή με παλαιότερα στελέχη γρίπης), η μαζική κυκλοφορία εκτός Αφρικής του ιού mpox (πρώην ευλογία των πιθήκων) και η επαπειλούμενη διασπορά ενός νέου μολυσματικότερου στελέχους του, οι πολλαπλές επιδημίες του ιού Ebola με περισσότερους από δέκα χιλιάδες νεκρούς την περίοδο 2014-2016 στη Δυτική Αφρική, αλλά και η ανάδυση νέων παθογόνων όπως οι ιοί Nipah και Hendra, με μείζονα θνησιμότητα. Είναι λοιπόν αναπόφευκτο ότι θα έχουμε πανδημίες στο μέλλον.
Πώς προετοιμαζόμαστε γι' αυτές;
Τα παθογόνα στα οποία εστιάζουν, και τα οποία φοβούνται οι διεθνείς οργανισμοί, είναι συνήθως τα πλέον θανατηφόρα, κυρίως διάφοροι ιογενείς αιμορραγικοί πυρετοί. Στο επίκεντρο πάντα βρίσκεται η γρίπη, επειδή οι ιοί της εμφανίζουν πλαστικότητα στον ανασυνδυασμό τους και ιστορικά προκάλεσαν τα περισσότερα πανδημικά κύματα του 20ού αιώνα. Υπάρχει βέβαια πάντα ο φόβος της ανάδυσης κάποιας άγνωστης τάξης παθογόνου, για το οποίο κανείς δεν θα είναι προετοιμασμένος:
Αν το 2002 ρωτούσαμε τους κορυφαίους επιδημιολόγους/ λοιμωξιολόγους/ ειδικούς δημόσιας υγείας για τον κίνδυνο πανδημίας από κορωνοϊούς, η απάντηση μάλλον θα ήταν γέλιο, θα φαινόταν αστεία η ερώτηση εφόσον οι τότε γνωστοί κορωνοϊοί προκαλούσαν απλώς κοινό κρυολόγημα- σήμερα, μετά από τους δύο SARS και τον ακόμη πιο θανατηφόρο ιό MERS της ίδιας κατηγορίας, η απάντηση θα ήταν πολύ διαφορετική.
Έχει νόημα να αναζητήσει κανείς στην φύση άγνωστα παθογόνα που θα μπορούσαν να προκαλέσουν πανδημία; Αυτό ενέχει τον κίνδυνο της αυτοεκπληρούμενης προφητείας- το ζητούμενο είναι να μην έλθει σε επαφή με ένα τέτοιο παθογόνο η ανθρωπότητα. Από την άλλη, ανιχνεύοντας τη βιοποικιλότητα των κινδύνων μπορείς να προβλέψεις τι θα χρειαστείς, αν ο μη γένοιτο ένα τέτοιο άγνωστο παθογόνο βγει από το οικοσύστημά του στον «κόσμο των ανθρώπων».
Οι ανθρώπινες πρακτικές άλλωστε διαταράσσουν με τέτοιους τρόπους τα οικοσυστήματα, που αυτή η επαφή με άγνωστα παθογόνα είναι τακτική: Η εκχέρσωση δασών είναι μια πρακτική που επέτρεψε σε θανατηφόρους ιούς όπως ο Nipa και ο Hendra να αναδυθούν, και εν μέρει ευθύνεται για τις επιδημίες Ebola. Η κλιματική αλλαγή προκάλεσε προσαρμογές σε μέχρι πρότινος ελάσσονος σημασίας κατηγορίες παθογόνων, με αποτέλεσμα να παρουσιάζονται την τελευταία δεκαετία συρροές από κρούσματα ανθεκτικότατων και νοσηρότατων μυκήτων όπως η Candida auris. Η κλιματική αλλαγή επίσης μεταβάλλει τα οικοσυστήματα με τέτοιον τρόπο ώστε να τα κάνει φιλικά για φορείς παθογόνων όπως τα κουνούπια- η Ευρώπη σταδιακά ξαναγνωρίζει τον Δάγκειο πυρετό και γνώρισε πλέον για τα καλά το ιό του Δυτικού Νείλου.
Απαιτούμενες παρεμβάσεις
Είναι μάλιστα χαρακτηριστικό της ανθρώπινης υπεροψίας, ότι ένα από τα πλέον χρήσιμα μαθήματα της πανδημίας του SARS-CoV-2 δεν φαίνεται να έγινε αντιληπτό: κάθε πανδημία απαιτεί μετάδοση από άνθρωπο σε άνθρωπο, και η αποτελεσματικότερη μετάδοση είναι διά του αέρα- η επένδυση στον καθαρισμό του αέρα των εσωτερικών χώρων, περιλαμβανομένων σχολείων, εργασιακών χώρων και μέσων μαζικής μεταφοράς, όχι μόνο θα ελάττωνε το φορτίο ήδη γνωστών λοιμώξεων, αλλά θα αποτελούσε μια έγκαιρη και ισχυρή ασπίδα απέναντι στην αερογενή μετάδοση κάθε νέου κινδύνου.
Υπάρχουν κι άλλες, δευτερογενείς, παρεμβάσεις που επιτρέπουν σε ένα παθογόνο, από τη στιγμή που θα έλθει σε επαφή μαζί μας, να εξαπλωθεί: για παράδειγμα, η εντατική εκτροφή ζώων υπό συνθήκες συνωστισμού επιτρέπει την ταχεία εξελικτική προσαρμογή ενός νέου παθογόνου, και τη δυνητική επαναδιασπορά του στον άνθρωπο, με νέα χαρακτηριστικά- κάτι που συνέβη με τα εκτροφεία μινκ στην διάρκεια της πανδημίας, αλλά και στην διάρκεια της συνεχιζόμενης πανζωοτίας από την γρίπη των πτηνών Η5Ν1.
Πώς μπορούμε επιπρόσθετα να είμαστε έτοιμοι; Με επιδημιολογική επιτήρηση, και με ταχύ περιορισμό κάθε νέας τοπικής επιδημίας ανά τον κόσμο. Ενίοτε το καταφέρνουμε εντυπωσιακά αποτελεσματικά, όπως με την τρέχουσα επιδημία του ιού Marburg στην Ουγκάντα- ο Marburg είναι λίαν θανατηφόρος, όμως μια γρήγορη και συντονισμένη διεθνής προσπάθεια, με την διακίνηση ικανών, για το μέγεθος της επιδημίας, ποσοτήτων εμβολίων και θεραπειών, έστω και θεωρητικά δραστικών, σε συνδυασμό με μια συντονισμένη επιδημιολογική επιτήρηση και ενημέρωση, οδήγησαν σε εγκλωβισμό της επιδημίας σε μέγεθος και χώρο. Ίσως, να ήταν ο φόβος της διεθνούς κοινότητας τέτοιος που το επέτρεψε βέβαια, επειδή στην άλλη συνεχιζόμενη επιδημία σε διπλανή χώρα, αυτής του mpox στην Λαϊκή Δημοκρατία του Κονγκό, η αντίδραση της διεθνούς κοινότητας παραμένει επιδερμική, ίσως επειδή η θνησιμότητα (σε ανεπτυγμένες χώρες…) προβλέπεται μικρή.
Σε κάθε παρέμβαση δημόσιας υγείας, ετοιμότητας, αποτροπής ή αντιμετώπισης, απαιτείται και ανταπόκριση από τους πολίτες. Και σε ένα περιβάλλον μειούμενης επιστημονικής εγγραμματοσύνης του ευρύτερου κοινού και αυξανόμενης διασποράς ιδιοτελούς παραπληροφόρησης, η επανασύνδεση της επιστήμης, μέσω των επιστημόνων, με τον απλό πολίτη είναι αναγκαία συνθήκη ετοιμότητας για τις λοιμώδεις προκλήσεις του μέλλοντος.
*Ο Γιώργος Παππάς είναι παθολόγος, ερευνητής ζωονόσων, επιδημιολογίας λοιμώξεων και ετοιμότητας απέναντι σε προκλητές και φυσικές επιδημίες, και μέλος της Εθνικής Επιτροπής Εκτάκτων Συμβάντων Δημόσιας Υγείας
